BEOGRAD, Srbi su se digli na ustanak da ne bi plaćali porez Vizantiji ali su ga, istovremeno, uzimali od starosjedilaca koje su pokorili. Kada je formirana srpska država, porez su morali da plaćaju i Srbi, a najveće izvore prihoda pored glavnog, carskog poreza, obezbjeđivale su naplate po osnovu kazni, za koje je vladar sa sigurnošću računao da će mu u toku iduće godine nadmašiti većinu ostalih prihoda.
Kada su početkom sedmog vijeka Srbi sa drugim Slovenima došli na Balkan, „ovaj narod sa svojim donesenim grubim i surovim idejama imao je da, na razvalinama stare rimsko-vizantijske civilizacije, podigne novu narodnu zgradu i pojavi se u svom novom životu sa novim oblicima i slovenačkom civilizacijom. Tu je zatekao i ostatke od starog rimskog i vizantijskog finansijskog uređenja, koje su mu docnije poslužile kao osnova za njegovo novo finansijsko uređenje“, piše Mita Petrović, član Kraljevske srpske poreske uprave u svojoj knjizi „Finansije i ustanove obnovljene Srbije“, objavljenoj u Beogradu 1897. godine.
Vizantija je odmah Srbima pokušala da nametne poreze i državne takse, ali iako su živjeli podijeljeni na manja i vijeća plemena, „Srbi su se odmah po tom pitanju ujedinili i složnim ustankom to odbili“, ističe Petrović. Ali taj princip je zatajio u odnosu prema pokorenim starosjediocima, od kojih su zahtijevali da njihovim plemenskim poglavarima uredno plaćaju porez, u vidu dijela prihoda sa zemlje, čiju su visinu poglavari određivali „prema prilikama i potrebama“ i koji je naplaćivan kroz poljoprivredne proizvode i stoku. Sa fomiranjem mlade srpske države, postalo je neminovno da i Srbi plaćaju porez pa se „pristupilo ozbiljnom razmišljanju o potpunijem i pravičnijem poreskom uređenju“, koje je uglavnom zasnovano na rimskoj i vizantijskoj praksi. U početku je uveden porez na imanje, koji je vremenom postajao sve diferenciraniji, „dok se pod Nemanjićima nije došlo dotle da je svako imanje i svaki stanovnik bez razlike, morao plaćati porez da bi država dobila sigurna sredstva, mogla se razvijati i postići svoje državne zadatke“. To je značilo da su porez morala da plaćaju sva tri staleža u tadašnjoj državi: vlastela, zemljoradnici (koji su se dijelili na slobodne i neslobodne, potčinjene stanovnike, takozvane otroke) i zanatlijsko-trgovački stalež, s tim što su slobodni podanici za namirivanje duga državi odvajali dio prihoda sa imanja, a neslobodni to činili kroz kuluk ili takozvanu „rabotu“. No, napominje Petrović, „ovaj državni teret na brzo je prešao i na slobodne stanovnike, koji su ga morali podnositi“.
Boli glava od tapije
U vrijeme cara Dušana Nemanjića poreski sistem je preuređen pa se državni budžet punio iz neposrednih i posrednih poreza, i iz rudnih prihoda. Neposredni porezi su se dijelili na porez u novcu koji je tada prvi put uveden, na žitni porez koji se odnosio na dio prihoda sa obrađivane zemlje, dok je treća vrsta u ovoj kategoriji bio već pomenuti porez u narodnoj snazi, odnosno kuluk. Ovaj posljednji je pored rada podrazumijevao i obezbjeđivanje hrane i prenoćišta za državnu administraciju, vojsku i crkvenu hijerarhiju. Sistem koji se starao da se porez prikupi i dostavi na vrijeme, sastojao se od carske finansijske uprave, oblasne finansijske uprave i finansijskih organa. Carska finansijska uprava predstavljala je čvorište cjelokupnog finansijskog sistema, na čijem vrhu se nalazio sam vladar koji je preko svog glavnog sekretara upravljao carskim finansijama. Oblasne finansijske uprave imale su zadatak ne samo da pronalaze izvore prihoda već i da obezbijede njihovu ravnomjernost na cijeloj teritoriji, kao i da se dažbine na vrijeme prikupe. Finansijski organi su, pak, bili zaduženi da se izvrše sve neophodne radnje u te svrhe.
Posredni porezi sastojali su se od prihoda od carina i prevoza, potom od prihoda po osnovu raznih taksi i od prihoda naplaćivanih putem kazni i globa. Prihodi od carina i prevoza javljaju se sa razvojem trgovine, a „sve carinske takse naplaćivane su na predmete koji su se uvozili sa strane ili izvozili preko granice i po svome značaju dijelile se na: narodno-ekonomnu ili zaštitnu, koja je imala da zaštiti zemaljsku proizvodnju; i na finansisku tj. poresku carinu, koja je opterećivala čistu dobit. Prihode je naplaćivao naročiti državni carinik, koji se nalazio na trgovima i na naročitim prolaznim mjestima, kuda je trgovina prolazila i do kojih je dopirala. Ovi su carinici, u izvjesnim prilikama, imali isljednu i sudsku vlast u svojim rukama, i raspravljali trgovinske i pazarne sporove“.
Takse su se naplaćivale kao nadoknada za usluge državnih organa, a iznos se određivao u odnosu na predmet koji je trebao da se obradi i veličinu posla. Pored taksi koje su punile „carsku blagajnicu“, postojale su i takse za namirivanje budžeta državnih organa. Tako se za prenos imanja na novog sopstvenika plaćala taksa od 30 dinara, za prenos imanja na selo 45 dinara, a kada se imanje prenosilo na cijelu oblast, od svakog sela uzimalo se po 45 dinara. Za ustupljeni vinograd plaćala se ista suma, dok se za prenos konja plaćalo 15, a govečeta 4 dinara. U slučaju kada bi car „kakvo zemljište ustupio selu, onda je za izdatu tapiju carski sekretar dobijao čak 450 dinara, a ako je zemljište ustupljeno cijeloj oblasti, onda bi od svakog sela iz te oblasti dobijao po 450 dinara! Pisar koji bi ove tapije prepisivao dobijao je 90 dinara“.
Glavno industrijsko preduzeće
Novčane kazne i globe koje su se sprovodile po važećem Dušanovom zakoniku bile su za to doba veoma visoke. Ukoliko bi vlastelin ubio slobodnog stanovnika morao bi da plati 15.000 dinara, a u obrnutoj situaciji, kazna je iznosila 4.500 dinara. Za provale u kuće se plaćala kazna od 1.000 dinara, a isti iznos je važio i ukoliko neki vlastelin psuje i huli na vjeru, dok je za takav prekršaj slobodni stanovnik plaćao 180 dinara. Ako bi neki vlastelin ili carinik „bez razloga zaustavio trgovca u daljoj trgovini“ kazna je iznosila 4.500 dinara, a ako bi neko od njih „poharao putnika, kazna je iznosila 7.500 dinara. Ko od ove dvojice samovlasno uhapsi trgovca, plaćao je takođe 7.500 dinara“. Još gore je prolazio zakleti porotnik ako na sudu slaže kako bi spasao krivca, koji je za to plaćao 15.000 dinara. „Ovaj kazneni prihod, poslije carskog poreza, bio je i najveći izvor prihoda za carsku blagajnicu. O njemu se vodilo vrlo brižljivog računa, na koji je car i njegova blagajnica sa sigurnošću računala da će u toku iduće godine nadmašiti sve carske prihode, sjem poreza“, opisuje Mita Petrović.
Kada su u pitanju rudni prihodi, oni su ustanovljeni zbog činjenice da je „glavno industrijsko preduzeće u Srbiji bilo rudarstvo, koje se prvi put javlja u 13. vijeku, pod vladom kralja Vladislava. On je doveo Sase rudare, koje su Tatari rasterali iz Ugarske, sa kojima je počeo kopati rude i prvi u Srbiji praviti novce. Nije dugo vremena prošlo, a za Sasima su došli rudari Dubrovčani i Kotorani. Od to doba rudarstvo se brzo počelo širiti, te je za nepunih 40 godina obuhvatilo više planinskih mjesta sa otvorenim bogatim rudnicima, iz kojih se vadilo zlato i srebro i gdje su se naselile rudarske kolonije“.
Prva rudarska mjesta u Srbiji bila su Brvenik, Brekovo, Rudnik, Rogozno, Trepča i Gračanica, a nakon toga su se otvorili Kopaonik i Novo Brdo. Ovaj posljednji je ujedno bio i najznačajniji u doba cara Dušana, kada je obezbjeđivao godišnji prihod od oko pet miliona dinara. Rudnici u Srbiji brzo su postali središte finansijskih izvora, „a rudari su imali naročita prava i povlastice, i sasvim zasebno propisane zakone i uredbe“. Biznis&Finansije