BEOGRAD, Osam banaka u Srbiji propalo je u petnaest godina ovdašnje tranzicije. Na listi su četiri državne banke likvidirane 2001. godine, a u međuvremenu su se priključile još četiri sa mješovitim kapitalom.
Posljednji primjer su Agrobanka, Privredna banka Beograd i Razvojna banka Vojvodine, koje su propale početkom druge decenije 21. veka. Uz Univerzal banku, slučaj ove tri banke pokazuje na koji način su pojedini biznismeni, uz pomoć političkih veza, dobijali višemilionske nenaplative kredite koji su doveli do propasti ovih banaka.
Da li je država najodgovorniji saučenik u propadanju srpskih banaka, za šta do danas niko nije kažnjen, a nekoličina onih koji su označeni kao mogući odgovorni nije otišla dalje od pritvora?
Kada je 2012. slučaj “Agrobanka” pogodio Srbiju, tadašnji koordinator Vlade Srbije za borbu protiv korupcije Aleksandar Vučić, rekao je da je ova afera “Pandorina kutija iz koje će mnogo toga ispasti”. Ispalo je, međutim, da je Agrobanka tek jedan u nizu sličnih slučajeva.
Uzrok kraha Agrobanke, baš kao i u slučaju Privredne banke Beograd, Razvojne banke Vojvodine, te Univerzal banke, u kojoj država nije imala većinsko vlasništvo, bili su nenaplativi krediti, takozvani „NPL”, za koje postoji velika vjerovatnoća da ne mogu biti naplaćeni. Od 20 najvećih dužnika Agrobanke, čak 14 je bilo u stečaju ili restrukturiranju, a ostali su poslovali godinama sa velikim gubicima.
Krajem 2011. godine, prinudna uprava Agrobanke procjenila je da je gubitak oko 190 miliona evra veći od cjelokupnog kapitala banke. Bio je to znak da banka više ne može da postoji.
“Činjenica je da se kroz sve te banke provlači nota interesa vladajuće strukture i partije koja njima dragim biznismenima preko članova upravnih odbora su kanalisali veliki deo resursa, odnosno kredita koji nikada faktički neće biti vraćeni”, kaže Đorđe Đukić, profesor na Ekonomskom fakultetu u Beogradu.
Ilustrativni primer koji pokazuje kako su se krediti davali je firma “Asprom”, koja je 2010. imala poslovni prihod od 420 miliona dinara, i koja je od Agrobanke kreditirana sa skoro dvije milijarde dinara, uz veoma malo obezbjeđenje.
Slično je bilo i u Razvojnoj banci Vojvodine. Na osnovu analize revizorske kuće „Deloitte”, utvrđeno da je od oko devet milijardi dinara analiziranih kredita preko 70 posto nije imalo nikakvo ili veoma slabo obezbjeđenje.
Sinergija politike i biznisa
Do svjetske ekonomske krize banke su se – bez obzira na to da li su u privatnom ili državnom vlasništvu – utrkivale u davanju kredita privrednicima koji su, kada dođe vreme za naplatu kredita, kod druge banke podizali novi kredit, kaže konsultant Bogdan Petrović i dodaje da politički uticaj na banke sa većinskim državnim vlasništvom počinje tek sa velikom ekonomskom krizom.
“U početku je to išlo lako. Do 2009. je svako ko je imao koliko-toliko uspješnu firmu mogao je da dobije veliki kredit. Mi možemo da pričamo samo o toj posljednjoj fazi, kada više nije bilo moguće dobiti kredit od privatnih banaka bez adekvatnih sredstava obezbeđenja, dobrog biznis plana i bilansi, i kada je kreenuo politički pritisak da banke u kojima država ima kontrolu odobre određena sredstva tim biznismenima”, objašnjava Petrović.
O sinergiji politike i biznisa svjedoči Nebojša Divljan, najveći pojedinačni akcionar likvidirane Univerzal banke. Nakon proglašenja stečaja, Divljan je medijima rekao da je postavljanjem poslanika Srpske napredne stranke Dragana Tomića za direktora, u banku ušla nova interesna grupa, od koje je korist imao kontroverzni biznismen i vlasnik “Farmakoma” Miroslav Bogićević.
“Prvog radnog dana, novi direktor banke odobrava kredit od 100 miliona firmi Basemi Šabac na adresi Hajduk Veljkova bb, istoj adresi na kojoj je i Farmakom MB. Dobijam informaciju od ljudi da je to firma koja je ekonomski povezana sa Farmakomom. Farmakom je već bio u limitu izloženosti, nije mogao da dobije kredit i upotrebio je tu firmu da bi povećao zaduživanje kod banke”, kazao je Divljan.
Nije poslanik SNS-a, koji je nakon stečaja Univerzal banke nekoliko mjeseci proveo u pritvoru, jedini političar koji je plivao u bankarskim vodama.
Pokojni Jožef Kasa, dugogodišnji predsjednik Saveza vojvođanskih Mađara i nekadašnji gradonačelnik Subotice, bio je direktor filijale Agrobanke u tom gradu, a bivši predsjednik SR Jugoslavije Zoran Lilić je aktuelni predsednik UO Jubmes banke, u kojoj je Srbija najveći akcionar.
Osim političara, u bankama su nerijetko postavljani nekavalifikovani menadžeri koji su vještački pumpali bilans uspjeha ne bi li imali veće bonuse, napominje profesor Đorđe Đukić.
“Ti menadžeri koji su vodili banke u Srbiji pre globalne finansijske krize su na bazi napumpanih profita i ekstremno velike kreditne aktivnosti prisvojili enormno velike bonuse, preselili se na druge destinacije po belom svijetu, a ovdje su ostali faktički talozi lošeg poslovanja. Ono što je bitno: za privatne banke ja ne žalim, neka stradaju privatni akcionari koji su takve menadžere tolerisali, ali kada je riječ o državnim bankama, onda svi mi plaćamo ceh toga.”
Taj ceh za spasavanje Agrobanke, Razvojne banke Vojvodine i Privredne banke Beograd iznosi blizu 800 miliona evra. Od toga, je oko 400 miliona evra na spasavanje Agrobanke, u kojoj je država sa 20 posto učešća bila najveći pojedinačni vlasnik.
“Dio tih para je dobijan tako što je Agencija za osiguranje depozita otkupila neke NPL-ove. Dio je bio kroz emisiju obveznica i samo mali dio je bio u parama. Cilj je bio da se prikaže da banka ima aktivu, da može da posluje, odnosno da ima koeficijent adekvatnosti kapitala iznad nule, pošto je u tom trenutku banka imala negativan koeficijent, odnosno kapital nije ni postojao”, govori Goran Radosavljević, državni sekretar u Ministarstvu finansija od 2011. do 2012.
Država 2012. gasi Agrobanku i osniva Novu Agrobanku, sto posto u vlasništvu države. U nju prebacuje depozite, dok dugovi ostaju u staroj. Krajem iste godine gasi se i Nova Agrobanka, a depoziti se prebacuju se u Poštansku štedionicu.
Loše procjene
Prema riječima Gorana Radosavljevića, ukoliko banka ima negativan kapital, država ima dva rješenja: da ugasi banku i preuzme na sebe da isplati garantovane depozite. Takav je slučaj sa starom deviznom štednjom.
Druga opcija je da proba da spasi banku, pod uslovom da ima perspektivu.
“Naša procjena je u tom trenutku bila – imali smo u to vrijeme saradnju i sa međunarodnim finansijskim institucijama na tu temu – da je Agrobanka imala neku perspektivu. Uvjerili smo se kasnije da procjena nije bila dobra”, kaže Radosavljević.
Loše procjene imala je, čini se, i Narodna banka Srbije. Kako ukazuje profesor Đukić, Centralna banka je svaki put reagovala sa zakašnjenjem.
“Nikada nije preventivno reagovala da spriječi propast neke od tiha banaka, što je apsolutno u njenoj nadležnosti. Podsjećam da Zakon o Narodnoj banci Srbije daje izuzetno velika ovlašćenja kada je riječ o kontroli, što je u redu, ali kao što se može zaključiti, nekada ne vredi ni prepisivanje zakona Evropske unije, ako nemate instituciju u kojoj će sjediti kvalitetni ljudi koji će upražnjavati tu moć i prava koje imaju”, ocenjuje Đorđe Đukić.
Goran Radosavljević kaže da je NBS u Agrobanci od maja do septembra 2011. sprovela dvije kontrole, a da su se rezultati značajno razlikovali.
“Jedno od mojih pitanja je bilo – da li je moguće da preko noći banka koja je imala kapitalnu adekvatnost od 12 posto padne na nulu? Suštinski nije nemoguće da se to desi, ali to je jedna baš specifična situacija”, navodi Đukić.
Želja za većom autonomijom
Država je tako uložila novac u banku za koju po svim raspoložovim parametrima nije bilo spasa. Slična situacija je bila i sa Razvojnom bankom Vojvodine, bivšom Metalis bankom, koju je zbog duga od 150 milona evra država dokapitalizovala sa ukupno devet milijardi evra iz državnog i pokrajinskog budžeta. Na taj način Autonomna Pokrajina Vojvodina je stekla status većinskog vlasnika sa 61,9 odsto akcija. Zbog čega je bilo potrebno ulaziti u takav posao?
“Da bi Pokrajinska vlada imala svoju igračku preko koje je politički mogla da dodeljuje određene kredite. Ja drugi razlog ne znam. Možda želja za većom autonomijom Vojvodine koju bi lakše dokazivali vlasništvom nad jednom bankom. I to može da bude razlog”, odgovara konsultant Bogdan Petrović.
Koji god da su motivi državne politike u slučaju Agrobanke, Privredne banke Beograd i Razvojne banke Vojvodine, rezultati su jednako loši, a visoku cijenu toga plaćaju poreski obveznici Srbije.
Profesor Đukić podsjeća da je od 2001. godine, kada su u stečaj otišle četiri državne banke – Beobanka, Investbanka, Beogradska banka i Jugobanka – sve do danas, Srbija izdvojila oko milijardu evra za sanaciju štete.
“Najgore je da se institucije, poput Agencije za sanaciju, stečaj i likvidaciju banaka, koje imaju mali kapacitet da rade pod tako velikim ovlašćenjima, faktički u posljednje vrijeme zadužuju kod međunarodnih finansijskih institucija, jer je ispraženjen fond za zaštitu depozita”, objašnjava Đukić.
Čini se da ni nakon svih ovih iskustava država nije izvukla pouke. Tako je nedavno krajnje neprimjetno u javnosti prošla vijest da je država za spas “Srpske banke” od bankrota dala 140 miliona evra, od čega je 80 miliona iz budžeta.
Do danas Ministarstvo finansija nije smatralo za shodno da te tvrdnje potvrdi ili demantuje.
“Razlozi koje su meni tada kao državnom sekretaru navodili da ta banka mora da ostane je da postoje neki ugovori, akreditivi i garancije sa stranim vladama u vezi sa prodajom i trgovinom oružjem i da prosto to ne može da se zamjeni akreditivima neke druge banke iz nekog tehničkog razloga i da ta banka mora da ostane. Pošto ja nisam bio ekspert za to, nisam se time bavio i pustio sam da neko tako odluči”, kaže Goran Radosavljević.
Umjesto da objasni zbog čega je bilo nužno spašavati državnu banku koja ima oko 15 milijardi nenaplativih kredita, država je cijeli postupak proglasila strogo poverljivim i time, makar za sada, zatvorila tu priču.
No pitanje je koliko se takva tajne može čuvati ispod tepiha, prije nego što počne da se širi neprijatni miris propasti. Radio Slobodna Evropa
