SARAJEVO – Blokirani računi, štrajkovi, kašnjenje plata, ogromna dugovanja. To su, ukratko, tek neki od problema u brojnim javnim preduzećima u BiH, koja, umjesto da odgovorno upravljaju novcem i resursima, “preživljavaju na infuziji” i spasavaju se tako što se u njih upumpavaju pare iz budžeta.
Na primjer, radnici Šumskog gazdinstva (ŠG) “Čemernica” Kneževo podsjećaju da je to ŠG nekada bilo među pet najboljih, pišu Nezavisne novine. A nedavno su zbog neisplaćenih plata bili prinuđeni na štrajk, koji su obustavili tek kada su dobili novac koji su zaradili.
Ovaj primjer, međutim, nije usamljen. Recimo, svi računi domova zdravlja u Livnu, Tomislavgradu, Kupresu, Glamoču i Drvaru, te Kantonalne bolnice Livno, blokirani su više od mjesec dana zbog više od 10 miliona KM dugovanja za poreze i doprinose.
Gubitaš do gubitaša
Štaviše, analiza podataka iz Porezne uprave FBiH pokazuje da javna preduzeća čine najveći dio ukupnog poreskog duga u FBiH. Među njima se posebno izdvajaju rudnici koji posluju u okviru “Elektroprivrede BiH”, poput Rudnika Kreka iz Tuzle, RMU Zenica, Breza i Kakanj.
Identična situacija bilježi se i u Republici Srpskoj, gdje brojna javna preduzeća takođe grcaju u problemima. Primjera radi, kada su u pitanju “Aerodromi Republike Srpske”, prema dostupnim informacijama, za šest mjeseci ove godine prijavljen je gubitak od skoro 600.000 KM.
Ako im je za utjehu, ima i gorih: ukupna dugovanja Javnog preduzeća “Željeznice Republike Srpske”, zaključno sa polovinom ove godine, iznose vrtoglavih 295.943.460 KM. Ili, recimo, “Šume Republike Srpske” su završile prošlu godinu sa gubitkom od 14 miliona maraka, kratkoročnim obavezama od 100 miliona KM i dugom prema dobavljačima od 27 miliona maraka.
Partijski kadrovi
Zanimljivo je i indikativno svakako to što je veliki dio ovog javnog dobra, zapravo, stranački plijen, odnosno njima upravljaju partijski kadrovi.
Srđan Traljić, menadžer za odnose sa javnošću u “Transparency Internationalu BiH”, kaže da je, generalno, depolitizacija javnih preduzeća stara priča i da se na tome insistira dugo, te je to predviđeno i kroz prioritete EU.
“Pokazalo se da partijsko upravljanje javnim preduzećima dovodi do njihove neefikasnosti. Ne pamtim kada je u Republici Srpskoj raspisan i sproveden javni konkurs za izbor direktora javnog preduzeća. Uglavnom su to imenovanja vršioca dužnosti. Preduzeća se dijele po stranačkoj liniji i to je čak unošeno i u koalicione sporazume. Takav način upravljanja javnim preduzećima je doveo do toga da se više cijene oni direktori koji više mogu izvući za stranku nego oni koji to preduzeće mogu učiniti profitabilnim, odnosno održivim“, kaže Traljić za “Nezavisne novine”.
Teško do recepta za spas
Politička analitičarka Tanja Topić kaže da se uz postojeći mentalitet teško može naći recept za spas ovih preduzeća.
“Političke elite regrutuju podobne, a ne sposobne za rukovodeće funkcije, te vide javna preduzeća kao zlatne koke za izvlačenje novca i za glasačku bazu. Na drugoj strani, prevlađuje svijest među zaposlenima da se najbitnije osigurati do penzije na sigurnom radnom mjestu, misleći po receptu iz pređašnjeg sistema da se tu dočeka penzija. Da bi se nešto promijenilo, potrebno je resetovati cjelokupno društvo“, ističe Topićeva za “Nezavisne novine”.
Ekonomista Igor Gavran poručuje da bi javna preduzeća trebalo da budu najbolja prilika za odgovorne vlasti da direktno pozitivno djeluju na tržište i poboljšaju javne usluge.
“Ali, nažalost, uglavnom se koriste kao prilika za uhljebljivanje nesposobnih partijskih kadrova i korupciju, što kombinovano rezultira prvo urušavanjem kvaliteta javnih usluga, zatim urušavanjem poslovanja pa i opstanka javnih ustanova i preduzeća, a na kraju i samog budžeta, odnosno cjelokupnog sistema, kada ih treba ‘spašavati’ i pokrivati gubitke iz javnog novca, odnosno na račun građana i privrede“, naglašava Gavran.
Šta je rješenje
Recept za spas je, dodaje on, vrlo jednostavan, ali nažalost u postojećim uslovima nedostižan – da se ukloni partijska kontrola nad javnim sektorom i upravljanje provjeri sposobnim, a ne podobnim, i da se uspostavi striktna kontrola odgovornosti i strogo sankcioniše svaki propust, ne samo na nivou uprava, nego i onih koji su ih imenovali.
“Da pojednostavimo – da ide u zatvor i nadoknadi štetu iz privatne imovine i direktor i nadležni ministar i svako ko je u lancu odgovornosti. To je jedini način. Neko će kao alternativu predložiti privatizaciju svega u javnom sektoru, ali to nije rješenje jer javne usluge i javni sektor trebaju ostati javni i raditi u javnom, a ne privatnom interesu. Njihov cilj nije profit, nego kvalitetne javne usluge i odgovorno upravljanje javnim novcem”, naveo je Gavran za “Nezavisne novine”.