BANJALUKA – Iskopavanje litijuma i njegove štetne posljedice na život stanovništva u blizini rudnika, na okolinu, vodu i veliko zagađenje koje proizvodi, postali su ključna tema preko koje se prepliću (opravdani) strahovi građana za goli opstanak i političkih struktura koje vape za svježim novcem i zadržavanjem vlasti.
Protiv iskopavanja litijuma koje planira britansko-australska kompanija Rio Tinto građani i brojni aktivisti se u Srbiji bore više od dvije godine, organizujući proteste i veoma glasno upozoravajući na ekološku katastrofu koja im prijeti ako se dopusti rudarenje u blizini rijeke Drine.
Vlada Srbije je ranije obustavila projekat, ali je nagovijestila planove za njegovo oživljavanje, što je izazvalo jaku reakciju građana i njihovu najavu da će ponovo zatvoriti saobraćajnice ako se od toga ne bude odustalo. Ekolozi glasno tvrde da bi rudarenje moglo pogoršati postojeće probleme sa zagađenjem u Srbiji, te dovesti do potpunog iseljavanja stanovništva iz najplodnijeg dijela Srbije.
Protesti protiv iskopavanja prljavog litijuma u Srbiji nisu novost, jer se protiv toga građani i aktivisti bore i u drugim državama svijeta.
Istražili smo kako se rudarske kompanije dočekali građani drugih država u kojima su otvarani rudnici litijuma. Masovni protesti prošlih godina potresali su Čile, Argentinu i Australiju, ali i azijske i afričke države, svi redom podstaknuti strahom zbog uticaja na životnu sredinu.
Protesti u Čileu traju više od deceniju
Čile su organizovani veliki protesti u domorodačkim zajednicama, posebno narod Atakama, koji su blokirali puteve ka mjestima za eksploataciju litijuma. Ovi protesti su se poklopili sa nacionalnim demonstracijama protiv rada vlade te države. Protesti u Čileu traju više od jedne decenije, posebno među narodom Atakama. Od 2022-2023. godine protesti su se intenzivirali kako je potražnja za litijumom porasla sa globalnim pritiskom na električna vozila.
Zajednice Atakama tvrde da nisu konsultovane u vezi sa rudarskim aktivnostima na njihovim pradedovskim zemljama, za koje kažu da su dovele do štetnih posljedica po njihovu životnu sredinu i kulturu. Glasno zahtijevaju konsultacije i poštovanje njihovih prava, naglašavajući da proces eksploatacije litijuma troši velike količine vode, pogoršavajući lokalne probleme i nestašicu.
Čileanska vlada je preduzela neke korake kako bi odgovorila na proteste protiv eksploatacije litijuma, ali domorodačke zajednice ostaju nezadovoljne odgovorom: U januaru 2024. godine, demonstranti su pristali da okončaju demonstracije koje su blokirale pristup slanom polju Atakama nakon što je ministarstvo rudarstva obećalo posjetu predsjednika Gabriela Borića tom području, iako nije određen vremenski okvir za posjetu.
Čile je ratifikovao Konvenciju MOR 169, koja obavezuje vladu da konsultuje domorodačke zajednice prije rudarskih projekata na njihovim pradjedovskim zemljama. Međutim, domorodačke grupe tvrde da nikada nisu bile pravilno konsultovane o odlukama o eksploataciji litijuma koje ih pogađaju.
Vlada je odobrila projekte eksploatacije litijuma kao što je Minera Salar Blanco, ali aktivisti su uspjeli da odlože početak rudarenja kroz proces žalbi, tvrdeći da su prava domorodaca prekršena zbog nedostatka slobodnog, prethodnog i informisanog pristanka.
Domorodačke grupe su podnijele i tužbe proti proširenja rudarskih licenci pred Apelacionim sudom Čilea, Vrhovnim sudom i Međunarodnim sudom za ljudska prava.
U Argentini protesi su postali nasilni
U Argentini, protesti su počeli još 2010. godine i traju do danas, najviše u oblasti visoravni Puna, provinciji Jujuy. Tamošnje stanovništvo protestuje protiv iskopavanja litijuma otkako su počele istraživačke aktivnosti. Oni su izrazili zabrinutost zbog uticaja ekstrakcije litijuma na životnu sredinu, posebno u pogledu nestašice vode u već sušnom regionu.
Tvrde da rudarske operacije ugrožavaju njihovu zemlju, vodu i kulturnu baštinu. Demonstranti su postavili blokade puteva i organizovali marševe ka Buenos Airesu kako bi izrazili svoje zabrinutosti.
U junu 2023. godine došlo je do velikog protesta nakon usvajanja novog pokrajinskog ustava u Jujuyu. Smatralo se da ovaj ustav olakšava iskopavanje litijuma oduzimanjem domorodačkim zajednicama prava na zemljište i ograničavanjem njihove mogućnosti protesta.
Dana 16. juna, protesti su postali nasilni kada se policija sukobila sa demonstrantima, što je rezultiralo povredama i optužbama za policijsku brutalnost.
Stotine ljudi protestiralo je u San Salvador de Jujuyu, uzvikujući slogane protiv rudarenja litijuma. U avgustu prošle godine održan je “Malón de la Paz” (Treći domorodački napad za mir), gdje je preko 1.000 predstavnika različitih domorodačkih zajednica marširalo u Buenos Aires kako bi izrazili svoje protivljenje ustavnim reformama i proširenju rudarenja litijuma.
Protesti na svim kontinentima
Bilo je protesta protiv rudarenja litijuma u raznim zemljama azijskog i afričkog kontinenta i to u Indoneziji i Indiji, Zimbaveu i drugim zemljama. Protesti su organizovani zbog namjere velikih korporacija da iskopavaju litijum, a u svim zajednicama aktivisti su navodili identične razloge: uticaj na životnu sredinu, zagađenje, neekološko korištenje zemljišta, iscrpljivanje vode i nedostatka konsultacija sa autohtonim stanovništvom.
Aboridžini ne žele rudnik
U Australiji su se protesti protiv rudarenja litijuma dogodili prvenstveno kao odgovor na zabrinutost za okolinu i prava lokalnih zajednica, posebno starosjedilačkih grupa. Počeli su 2010. godine i traju do danas, posebno u zapadnoj Australiji i Kvinslendu.
Autohtone zajednice zabrinute su zbog uticaja rudarstva na njihovo zemljište i vodne resurse. Tokom 2021. godine u zapadnoj Australiji održani su značajni protesti protiv otvaranja rudnika litijuma na mjestu istorijskog nasljeđa Aboridžina, u klisuri Juukan.
Iako se ovaj protest posebno odnosio na drugu vrstu rudarstva (gvozdena ruda), on je istakao širu zabrinutost oko rudarske prakse i prava starosjedilaca, koja se takođe odnose na iskopavanje litijuma. Prije dvije godine, ekološke grupe su organizovale proteste protiv projekata iskopavanja litijuma u različitim državama, naglašavajući potrebu za održivim praksama i zaštitom lokalnih ekosistema. Aktivisti su podigli pobunu zbog korištenja vode, degradacije zemljišta i potencijalnog utjecaja na biodiverzitet.
Prošle godine su protesti nastavljeni zbog novih projekata rudarenja litijuma.
U SAD planiraju otvaranje 70 rudnika
Litijum je ključna komponenta baterija, uključujući one koje napajaju električna vozila. Australija je najveći proizvođač litijuma na svijetu, a slijede je Čile i Kina. Zemlje kao što su Tajland, Indija i Argentina nedavno su otkrile “bijelo zlato”, čime su se uključile u trku za eksploataciju litijuma.
SAD, iako bogata neiskorišćenim zalihama litijuma, je uvoznik ovog metala i trenutno ima samo jedan aktivan komercijalni rudnik litijuma – Silver Peak u Nevadi. ExxonMobil je u novembru prošle godine najavio planove za postavljanje postrojenja za eksploataciju litijuma u Arkanzasu i postati vodeći dobavljač litijuma za električna vozila do kraja decenije. Ovo je jedan od preko 70 novih rudnika litijuma predloženih za federalno odobrenje, dokumentovanih od strane Howard Centra za istraživačko novinarstvo na ASU.
Njihovo Ministarstvo energetike otkrilo je da region Salton Sea u Kaliforniji sadrži preko 3.400 kilotona litijuma, što je dovoljno za podršku preko 375 miliona baterija za električna vozila. Planiraju gradnju postrojenja za proizvodnju litijuma i obnovljive energije, uprkos tužbama lokalnih grupa za zaštitu životne sredine.
Bosna i Hercegovina na pragu iskopavanja
Iako u BiH iskopavanja još nisu počela, jasno je da postoje potencijalna nalazišta i to u Loparama, oko kojeg se već digla prilična prašina, ali i na još šest lokacija o kojima se još čekaju rezultati istraživanja. Radi se o planini Motajici, Prosaru, lokalitetima u srednjoj Bosni, Čajniču, Foči, Goraždu i Srebrenici. Pored Lopara, istraživanja su pokazala da su magmatske stijene na području od Srbca do Foče takođe potencijalna nalazišta litijuma.
Švajcarska kompanija Arcore i kanadska Rock Tech najavili planove za eksploataciju u Loparama, odakle se litijum planira izvoziti u Njemačku da bi se koristio u industriji baterija i automobila od 2026. godine.
Ekološki uticaji rudarenja litijuma i baterija
Proces vađenja, prerade i sklapanja električnih vozila, posebno njihovih baterija, je ekološki štetan. Prema izvještaju MIT-ovog Climate Lab-a, jedna tona iskopanog litijuma emituje skoro 15 tona CO2. Prema istom izveštaju, sagorijevanje fosilnih goriva potrebnih za proizvodnju litijuma ili baterija za EV doprinosi visokim nivoima emisija CO2.
Nedavna istraga Howard Centra otkrila je da proces soljenja, koji se koristi za ekstrakciju litijuma skrivenog u slanoj vodi, koristi stotine miliona litara svježe vode godišnje. Prekomjerno pumpanje podzemnih voda može ne samo smanjiti nivoe izvora, već i oštetiti okolne bazene i izazvati pukotine u zemlji.
“Iako SAD imaju bolje kontrole nad zagađenjem od rudarenja nego mnoge druge zemlje gdje se minerali vade, to i dalje može biti prljav, destruktivan proces za lokalni ekosistem. Šta radimo sa baterijama nakon kraja njihovog prvog životnog ciklusa? Kako možemo da ih vodimo ka uspješnom drugom ili trećem životnom ciklusu dok zaista više ne budu korisne uopšte“, poručili su istraživači sa MIT-a.
Navode da se baterije sa olovno-kiselinskim akumulatorima, tip koji se koristi u automobilima na benzin, lako recikliraju, sa samo malim procentom koji završi na deponiji. Sa druge strane, samo pet odsto litijum-jonskih baterija se reciklira svake godine.
Uprkos mogućem usporavanju potražnje za EV i uprkos ekološkim posljedicama otvaranja više rudnika litijuma, problemi sa lancem snabdijevanja i cijena koju litijum postiže na globalnom tržištu – koja je porasla sa oko 12.000 dolara po metričkoj toni u 2019. na 46.000 dolara po metričkoj toni u 2023. – vjerovatno će rezultirati kontinuiranim pritiskom za povećanje proizvodnje litijuma.
Andrijana Pisarević
