BEOGRAD – Zbog sumnji da ozbiljno krše pravila EU o vazdušnom saobraćaju, nadležna Evropska agencija za bezbjednost vazdušnog saobraćaja (EASA) pokrenula je istragu, tačnije reviziju dozvola za tri srpske privatne avio-kompanije čiji su vlasnici bliski vrhu vlasti u Srbiji. Umesto da bude sprovedena detaljna istraga u Srbiji, pokušano je da se sve gurne pod tepih tako što su umjesto dokumentacije, koju je tražila EASA, ovoj agenciji vraćene dozvole za komercijalno letenje na prostoru Evropske unije.
Radar, koji je prvi izvijestio da su ove kompanije ostale bez dozvola, saznao je i koje su sumnje predstavnici EASA izneli na sastanku sa nadležnima u Direkciji za civilno vazduhoplovstvo (DCV) Srbije. Najvažnije sumnje EASA su da su Star Fly Wings u vlasništvu Nikole Petrovića, kuma predsjednika Srbije Aleksandra Vučića, kao i dvije kompanije – Air Pink i Air Emeralds – čiji je suvlasnik Željko Mitrović, medijski poslušnik predsjednika, falsifikovali dužinu letenja i da su prevozili oligarhe iz Rusije bliske režimu Vladimira Putina.
Zbog sumnje da su prevozili sumnjiv teret, ali i ruske oligarhe, od kojih se, kako se pretpostavlja, jedan nalazi i na međunarodnoj potjernici, za ove srpske avio-kompanije interesovanje su pokazale i druge evropske agencije. To je izazvalo probleme i u Srbiji. Prinudno zaustavljanje rada oštetilo je i neke srpske biznismene, koji su svoje avione po različitim ugovorima davali na korišćenje ovim kompanijama. Među tim biznismenima ima onih koji su bliski vlastima, kao što su Ivan Bošnjak, suvlasnik Milenijum tima i još nekoliko firmi i Ostoja Mijailović, vlasnik Britiš motorsa i predsjednik Sportskog društva Partizan i istoimenog košarkaškog kluba. Svoje avione imali su i Miroslav Mišković, vlasnik Delte i Rodoljub Drašković, vlasnik Swisslion Takovo.
Gubitak nije samo u izgubljenim komercijalnim letovima tih vazduhoplova, već i u vrijednosti samih aviona, jer zbog sumnji u tehničku ispravnost oni teško mogu da se koristi i u privatne svrhe na teritoriji EU. Zbog sumnji EASA koja otvara pitanje bezbjednosti ovih aviona, razloga za nezadovoljstvo imaju i brojni putnici koji su ih koristili. Od ruskih oligarha, poznatih sportista, do zvaničnika Srbije, među kojima je i Aleksandar Vučić, do kontroverznih biznismena, poput Zvonka Veselinovića, čija povezanost sa ovim avio-kompanijama možda i nadilazi ulogu putnika.
Prva sumnja EASA, ukoliko bi bila tačna, predstavlja ozbiljno kršenje propisa o avio-saobraćaju. Naime, sumnja se da su ove tri kompanije netačno predstavljale, odnosno umanjivale sate letenja svojih aviona. To bi značilo da avioni nisu slati na strogo propisane servise kada je za njih bilo vrijeme, na osnovu stvarnih sati letenja, već kasnije, na osnovu lažno prikazane evidencije trajanja letova. Obavezni servisi i zamjena dijelova aviona su veoma skupi, a njihovo izbjegavanje i odlaganje može troškove za flotu od 19 aviona na godišnjem nivou da smanji i za više miliona evra.
Nelojalna konkurencija
Postoji sumnja i da su ove kompanije zbog izbjegavanja redovnih servisa nudile damping cijene, niže od konkurencije. Radar je imao uvid u specijalizovani zatvoreni sajt Avinode gdje brokeri i avio-kompanije iz cijelog svijeta oglašavaju prodaju letova. Tako se vidi na primjer da Air Pink i Star Fly Wings pojedinačnu kartu na relaciji Beograd – Milano prodaju po cijeni od 4.150 do 6.500 evra, a da velika većina drugih kompanija nudi cijenu od 10.550 do 11.200 evra. Navodno je provjera EASA inicirana pre oko godinu dana zbog prijave jedne francuske avio-kompanije da su ove tri srpske firme damping cijenama stvarale nelojalnu konkurenciju.
U pilotskim krugovima spominje se i neuspjela prodaja jednog od aviona ove tri sporne srpske firme jednoj švajcarskoj avio-kompaniji. Švajcarci su navodno posumnjali u ispravnost dokumentacije kupljenog aviona, pa je prvobitni vlasnik, da bi izbjegao sudski spor, morao da ga ponovo otkupi i to po cijeni većoj za 3,3 miliona evra od one po kojoj ga je prvobitno prodao za 2,6 miliona evra.
Uz to, u EASA sumnjaju i da su posade, pre svega piloti, ove tri kompanije upravljali avionima duže nego što je to dozvoljeno. Sada su brojni piloti i drugo osoblje, koji nisu odgovorni za nastalu situaciju, suočeni sa gubitkom posla o čemu ih je na sastanku poslednjeg dana februara 2024. obavestio medijski magnat Željko Mitrović. Neki od pilota koji su željeli da ostanu anonimni tvrde da su za školovanje za upravljanje avionima ovih kompanija plaćali više nego što to košta u inostranstvu. Do svih informacija Radar je došao ukrštajući brojna nezvanična svjedočenja pojedinih aktera, pilota i ljudi iz vazduhoplovstva, sa malobrojnim dostupnim podacima.
Kada je Radar objavio prvu vijest da su avioni tri srpske avio-kompanije praktično prizemljeni, na društvenim mrežama X, Fejsbuk i Instagram uslijedio je botovski napad. Portal Nova.rs odmah je o ovoj informaciji postavio pitanje srpskom Direktoratu za civilno vazduhoplovstvo, ali odgovora nije bilo. Umjesto toga DCV je naknadno izdao saopštenje kojim je potvrđena vijest Radara. Saopštenjem su otvorena i brojna pitanja o radu DCV, koji je prema zakonu nezavisna institucija, ali nažalost u praksi je daleko od toga.
DCV je saopštio: „Agencija Evropske unije za bezbjednost vazdušnog saobraćaja (EASA) je dana 22. februara 2024. godine, izvršila odit u tri srpska operatera u vazdušnom saobraćaju (Air Pink, Air Emeralds i Star Fly Wings) u skladu sa njihovim ovlašćenjima sadržanim u regulativi koja se odnosi na TCO (Third Country Operator) čiji sertifikat poseduju navedeni operateri. Provjera ispunjenosti uslova iz TCO sertifikata je u isključivoj nadležnosti EASA, budući da su oni izdavaoci navedenog sertifikata. TCO sertifikat omogućava operaterima iz trećih zemalja (van EU) da saobraćaju u vazdušnom prostoru EU, i izdaje se isključivo na osnovu važećih sertifikata (AOC), a koji izdaje DCV RS. U toku odita, a u skladu sa preuzetim obavezama navedenih kompanija koje proističu iz TCO sertifikata, od kompanija je zatražen pristup internoj dokumentaciji operatera koja se odnosi na ispunjenje obaveza prema tom sertifikatu. Imajući u vidu da u vreme odita inspektorima EASA nije dostavljena kompletna tražena dokumentacija, EASA je ostavila rok operaterima da navedenu dokumentaciju dostave pod prijetnjom suspenzije TCO sertifikata.
Na osnovu svega navedenog, DCV RS je u skladu sa svojim ovlašćenjima utvrđenim u Zakonu o vazdušnom saobraćaju, pokrenuo vanredni inspekcijski nadzor i navedenim kompanijama uputio zahtjev za dostavljanje tražene dokumentacije u roku od tri dana. O navedenom inspekcijskom nadzoru i naloženim mjerama Direktorata civilnog vazduhoplovstva RS, odmah je obavještena EASA, koja je pozdravila brzu i efikasnu mjeru srpskih vazduhoplovnih vlasti i zatražila dalju razmjenu informacija. Prije isteka utvrđenog roka za dostavu dokumentacije, Direktorat je 26. februara 2024. primio zahtjeve od sva tri operatera za stavljanje van snage sertifikata vazduhoplovnog operatera (AOC). Shodno navedenim zahtevima, Direktorat je donio rješenja kojim se stavljaju van snage navedeni sertifikati za sve tri kompanije, čime su sve tri kompanije izgubile pravo za obavljanje javnog avio-prevoza. U skladu sa utvrđenom procedurom, Direktorat je obavestio EASA o stavljanju van snage sertifikata vazduhoplovnog operatera za sva tri operatera.“
Izbegavanje redovnih servisa
Radar je Direktoratu uputio nekoliko pitanja. Da li će DCV izvršiti do kraja vanredni inspekcijski nadzor kompanija Air Pink, Air Emeralds i Star Fly Wings? Ukoliko nadzor neće biti sproveden do kraja, pitanje je zašto? Da li je DVC pre odita EASA vršio inspekciju ove tri kompanije? Ako jeste, šta je otkriveno, a ako nije, zašto to nije urađeno? Pitali smo, takođe, s obzirom na sumnje koje su predstavnici EASA iznijeli na sastanku sa predstavnicima DVC u pogledu rada Air Pink, Air Emeralds i Star Fly Wings, da li će DVC preduzeti neke korake i koje? Do zaključenja ovog broja nismo dobili odgovore ni na jedno od tih pitanja.
Regionalni analitičar civilnog vazduhoplovstva Alen Šćuric kaže za Radar da je najvažnije pitanje zašto Direktorat civilnog vazduhoplovstva Srbije nije reagovao prije EASA.
„Da li Direktorat nije reagovao zbog pritisaka ovih privatnih kompanija? Ako je to tako onda je Srbija u ogromnim problemima, jer se tako nešto ne dešava nigdje u svijetu. Zbog toga Direktorat, ali i civilni avio-saobraćaj u Srbiji mogu da imaju ozbiljne posljedice. Ovo je žuti karton i još jedna greška bila bi kobna. Krajnja mjera je da EASA stavi Srbiju na crnu listu kojom se zabranjuju letovi ka Evropi. Ovo se neće sada desiti. Ima još raznih međumjera koje EASA može preduzeti. A šta se sve muljalo morao bi da saopšti Direktorat, jer je u pitanju ogroman propust. Međutim Direktorat i dalje štiti ove privatne kompanije. Zbog toga je oko 200 ljudi ostalo bez posla. Čak i da nekako uspeju da vrate sertifikat AOC, što je veoma teško, pitanje je ko bi opet imao poverenja da leti tim kompanijama“, kaže on.
| Godina | 2018. | 2019. | 2020. | 2021. | 2022. |
| Ukupni prihodi (u milionima dinara) | 3.815,3 | 4.217,2 | 4.673,6 | 7.503,8 | 9.472,2 |
| Neto dobit (u milionima dinara) | 316 | 278,8 | 231,2 | 760,7 | 531,5 |
Šćuric napominje i da razlozi zbog kojih EASA oduzima dozvole nisu obične greške, već nešto zbog čega se dovodi u pitanje sigurnost letenja. „Čudili smo se kako Air Pink brzo narasta, kako su uspjeli da se probiju i postanu velika kompanija i za evropske okvire. Sada se ispostavilo da su rasli na osnovu muljaža. Taj rast nije bio posljedica kvaliteta i sposobnosti. Neće EASA nikom oduzeti sertifikate ako pravi relativno uobičajene greške. Kada EASA uzima sertifikate to znači da je taj dovodio u pitanje sigurnost letenja i smatraju da se to ne može lako otkloniti“, kaže Šćuric.
Kapetan aviona Nikola Pavličević, iz Crne Gore kaže za Radar da je oduzimanje sertifikata trima privatnim kompanijama veliki udarac za avijaciju Srbije. „Svaka avio-kompanija podijeljena je po sektorima. Ovako radikalnim merama, odnosno prijetnji oduzimanja TCO sertifikata vrlo vjerovatno su prethodile greške kojih su operateri bili svjesni i kako bi umanjili potencijalno ogromnu štetu za ugled kompletne avijacije u Srbiji predaju zahtjev za prekid AOC. Da li će ovo vrijeme iskoristiti da se nepravilnosti na koje se sumnja isprave ili samo zataškaju vidjećemo u narednom periodu. Ovo je svakako veliki udarac za avijaciju Srbije, s obzirom na to koliko aviona je prizemljeno i koliko je profesionalnog kadra u neizvjesnosti. Verujem da će se iz svih aktuelnih dešavanja izvući najbolje“, kaže pilot Pavličević.
Radar je postavio i nekoliko zvaničnih pitanja i EASA, ali oni javno ne komentarišu takve postupke. Kratko su odgovorili: „EASA je nadležni organ za utvrđivanje da li su operateri iz trećih zemalja ovlašćeni da obavljaju komercijalne letove do, iz ili unutar država članica EU. To je ono što nazivamo ovlašćenjem operatera treće zemlje (Third Country Operator Authorisation – TCOA). Ne komentarišemo naše odluke u vezi sa takvim TCOA.“ U odgovoru su napomenuli i „da EASA nije nadležni organ za nadzor nad sertifikatima avio-operatera (AOC) koje izdaje nadležni organ operatera trećih zemalja, u ovom slučaju, tačnije Direktorat civilnog vazduhoplovstva Republike Srbije“.
Kompanije Air Pink, Air Emeralds i Star Fly Wings do istrage EASA, osim vlasnika bliskih vlastima, povezuje je i ista adresa, prvo Gandijeva 76a, a sada Japanska 4, na Novom Beogradu, prema zvaničnim podacima Agenciji za privredne registre (APR). Jedini, stoodstotni vlasnik kompanije Star Fly Wings je EL&MI Group Nikole Petrovića, kuma predsednika Srbije. Portal KRIK je prvi otkrio da je Petrović kupio avio-kompaniju Air Posh od kontroverznog biznismena Stanka Subotića Caneta. Kako su pisali, taj posao je „obavljen van očiju javnosti – Petrović ga je sklopio skriven iza ofšor firme registrovane u Luksemburgu“, a predsednikov kum je „kompaniju koja posjeduje avion vrijedan više od pola miliona evra kupio jeftino, sudeći po ugovoru – za svega 100.000 evra”.
Yu-Sex, Yu-tuc, Yu-prc
I prije oduzimanja sertifikata Petrović je imao manje probleme sa avio-kompanijom, jer su 2020. tri aviona dobila imena koja im ne bi dao osnovac sa lošim smislom za humor. Iako je DCV prihvatio imena YU-PRC, YU-TUC i YU-SEX, ona su ipak ubrzo promijenjena, čini se pod uticajem van Srbije. Tako je YU-SEX postao YU-SXX, YU-TUC je preimenovan u YU-TUU, dok je YU-PRC dobio novi naziv YU-PCC.
Zbog sumnje da su prevozili sumnjiv teret i ruske oligarhe, za avio-kompanije u vlasništvu Mitrovića i Petrovića interesovanje su pokazale i druge evropske agencije
Osim što je od ponovnog dolaska Vučića na vlast, od 2012. do 2016. bio direktor u to vrijeme javnog preduzeća Elektromreža Srbije, Petrović nije obavljao javne funkcije, ali je po svemu sudeći u rasporedu moći kao kum predsjednika bio u vrhu. O tome svjedoči i činjenica da je kolekcionar brojnih afera u kojima su lošije prolazili oni koji su ih otkrivali. Vlasnik je više mini-hidroelektrana, ali umjesto da se ispita njihova sumnjiva gradnja, na udaru zakona su se često nalazili građani koji su protestovali. Bio je akter sumnjivog otkupa državnih vila na Dedinju, što je konstatovao i Savjet za borbu protiv korupcije. Umjesto da to bude ispitano, jedini postupak koji se vodio bio je po tužbi Petrovića protiv predsednika Savjeta za borbu protiv korupcije Miroslava Milićevića. Još gore je prošla policajka Katarina Petrović, koja je objavila da je kum predsednika pijan i drogiran kokainom izazvao saobraćajni udes skupocjenim automobilom, u kome su povrijeđene dvije žene. Ona je čak bila i uhapšena, a on nije bio odveden ni na trežnjenje. Epilog je da je policajka i dalje pod suspenzijom, da poslije prvostepene presude kojom je oslobođena, krivični postupak protiv nje i dalje traje, dok je protiv kuma predsednika krivični postupak obustavljen, uz objašnjenje tužilaštva za koje pravnici kažu da takvo nisu ranije viđali. Naime, tužilaštvo se pozvalo na nalaz vještaka koji je konstatovao da je Petrović imao kokain u urinu, ali da se ne zna da li je u vrijeme izazivanja nesreće još bio pod dejstvom droge, te da je bio i pijan, ali da je u vrijeme udesa količina alkohola bila u granicama dozvoljenog. To je i suprotno prvobitnom policijskom nalazu.
Ime Nikole Petrovića pojavljuje se i u aferi vjetroparkovi, kada su javno iznesene sumnje da je tražio mito. O njegovoj moći svjedoči i to da ga je u to vrijeme široj javnosti nepoznata Ana Brnabić, kao zakonski zastupnik američke kompanije” Continental Wind Serbia”, branila od tih optužbi, da bi nakon toga bila lansirana u neslućene političke visine. Da je Petrovićev uticaj bio primjećen i van granica Srbije svjedoči pismo grupe američkih kongresmena Džozefu Bajdenu, aktuelnom predsedniku, tada potpredsjedniku SAD, upućeno nekoliko dana prije nego što je Vučić kao premijer došao da razgovara sa njim u septembru 2015. Kongresmeni su izrazili zabrinutost što je mala grupa ljudi predvođena Vučićevim bratom Andrejom i njegovim bliskim prijateljima, uključujući i Petrovića, „učvrstila svoj uticaj i interese u oblastima energetike, telekomunikacija, infrastrukture i svim glavnim poslovima u Srbiji“.
Vlasnici Air Pinka su sa 50 odsto Željko Mitrović i njegova Pink Media Group dok drugu polovinu ima Aleksandar Ilić. Vlasnik Air Emeralds je Air Pink, tako da i tom preduzeću po polovinu praktično dele Mitrović i Ilić. Prema nezvaničnim podacima, Ilić je bio organizator letenja u sve tri avio-kompanije, jer je pilot, ali su u posljednje vrijeme njegov posao preuzeli drugi. Posebno je zanimljivo da je u drugoj polovini februara 2024. čak i imenovan za direktora letačke operative Air Srbija, što je, pored generalnog direktora, jedna od najvažnijih pozicija u državnoj avio-kompaniji. Međutim, po izbijanju afere i prizemljenja aviona tri privatne kompanije, ubrzo je smijenjen, ali i dalje radi kao kapetan aviona Air Srbije. Na zvaničnom sajtu Air Pinka, inače, nudi se svih 19 aviona. Dva aviona Embraer Legacy 600 sa po 13 putničkih mjesta (ova dva aviona možda jedina neće biti pod zabranom), osam Cessna Citation XLS+ sa po osam mjesta, jedna Cessna XLS, jedna Cessna CJ3 sa sedam mjesta, pet Cessna Citation CJ sa pet mjesta i dva aviona Cessna Citation Bravo sa sedam putničkih mjesta. Poslednje tipove aviona, bez broja koliko ih ima, nudila je i Petovićeva kompanija na svom sajtu.
Radar će pratiti dalja dešavanja i pokušaje da se ovi avioni prebace u kompanije s AOC sertifikatima. Što je još važnije, teško i da će na radaru evropskih institucija ostati da jedina posljedica skandala sa prizemljenjem aviona ove tri kompanije bude smjena Aleksandra Ilića sa pozicije u Air Srbiji. Osim gubitka sertifikata i prizemljenja aviona, u Evropi i njenim institucijama postavlja se i pitanje odgovornosti svih nadležnih osoba. Ukoliko takvu odgovornost ne utvrde srpske institucije, prije svih Direktorat, postoji opasnost da zbog nedjelovanja bude čak i suspendovan srpski avio-saobraćaj ka Evropskoj uniji. Radar.nova.rs