BANJA LUKA, Domaće bankarsko i finansijsko tržište nije u potpunosti efikasno, ali ipak teži da postane efikasno, u čemu bi mu mogao pomoći kredit emisione banke (KEB). Emisiona kamatna stopa na šestomjesečne trezorske zapise Republike Srpske je u cijeloj 2013. godini bila iznad 2%, dok su kamatne stope na depozite čak i sa dužim rokom dospjeća (do godinu dana) bile značajno niže. Razlika je varirala u prosjeku od 40 bp. do 183 bp., s tim da postoji tendencija smanjenja ove razlike.
Kamatna stopa na 6M TZ RS i na depozite
Markoviceva portfolio teorija (ključni dio ove teorije se zasniva na zahtjevu da rizičniji dužnik mora platiti višu kamatnu stopu na pozajmljeni novac od manje rizičnog dužnika), koja se može primjeniti na većini finansijskih i bankarskih tržišta, nije primjenljiva na domaćem tržištu. Deponenti/štediše finansiraju banke po kamatnoj stopi, koja je značajno niža (čak i za duži ročni segment od godinu dana) od kamatne stope po kojoj se finansira entitet Republika Srpska na rok od 6 mjeseci (iako bi po pomenutoj teoriji trebalo biti obratno). Bezrizična kamatna stopa (eng. risk free interest rate) u našem ekonomskom sistemu može biti samo ona stopa po kojoj se na domaćem tržištu finansiraju entiteti, ili država BiH. Pošto druga vrsta dužničkih hartija od vrijednosti ne postoji (država BiH se ne zadužuje kod domaćih banaka) bezrizična kamatna stopa je ona na dužničke hartije od vrijednosti entiteta, pa značajno niža kamatna stopa na depozite sa rokom dospjeća do godinu dana (u odnosu na onu kojom se na kratak rok finansiraju entiteti) predstavlja anomaliju na finansijsko-bankarskom tržištu Bosne i Hercegovine.
Zbog odsustva kredita emisione banke (KEB) entitetske vlade, i vlada BiH, imaju dva osnovna modela zaduživanja. U prvom modelu, kao povjerilac/kreditor se pojavljuje MMF. Ovo su kratkoročni krediti za finansiranje deficita platnog bilansa, ili za finansiranje budžetskog deficita. Ovi krediti nemaju razvojnu komponentu, a povjerilac (MMF) je, radi ostvarenja svojih kreditnih interesa (povrat glavnice i naplata kamate) u poziciji da nametne strukturna i budžetska prilagođavanja, koja nisi ni u dugoročnom, ali ni u srednjoročnom interesu ekonomskog sistema zemlje dužnika.
Drugi model finansiranja je emisija entitetskih (ili državnih) TZ ili obveznica na domaćem finansijskom tržištu. Kamatna stopa po kojoj se finansira javni dug, prema ovome modelu je tržišna, a ne administrativna kategorija. Zavisi od očekivanja u pogledu rasta ekonomije, javnih prihoda, visine i smjera kretanja javnog duga. Svukupni izraz rizika sa kojem su suočeni kupci TZ je kreditni rejting BiH. U dugom roku varijable od uticaja na cijenu javnog duga su očekivano kretanje kamatnih stopa, očekivana stopa inflacije, i očekivano kretanje BDP. Međutim, kao što smo vidjeli kamatna stopa na TZ je značajno viša nego što bi, po teoriji, trebala biti pa je prema tome i cijena javnog duga, zbog neefikasnosti finansijsko-bankarskog tržišta, viša od teorijske, što implicira neosnovani rast budžetskih rashoda.
U oba slučaja, u prvom direktno, u drugom indirektno, plaćena kamata je prihod nerezidenata. Sjedište MMF-a je u Vašingtonu, a vlasnici domaćih banaka su pretežno nerezidenti, te se u slučaju repatrijacije dobiti (povratak dobiti u zemlju većinskih vlasnika banke), kamata na dužničke hartije od vrijednosti RS i FBiH transferiše u inostranstvo. Čak i u slučaju da ostane u BiH ona je dobit privatnog sektora, a ne javnih budžeta. Ukoliko bi javne finansijske institucije (bankarske i nebankarske, npr: Investiciono-Razvojna banka RS, Razvojna banka FBiH, Penzioni rezervni fond RS) učestvovale u kupovini TZ to bi takođe dovelo do istiskivanja privrede i onemogućavanja njenog pristupa finansijskoj akumulaciji, a pored toga ove institucije nemaju kapacitet emisione banke, koja može kreirati novac ex nihilo (ni iz čega) stvaranjem, uslovno neograničenih, obaveza prema samoj sebi.
Opcija finansiranja preko KEB-a je najbolja, ali ne samo zbog toga što kada emisiona banka finansira vladu dio prihoda ide indirektno u budžet, već zato što samu opciju da emisiona banka može kupovati dužničke hartije od vrijednosti (bilo na primarnom, bilo na sekundarnom finansijskom tržištu) investitori tretiraju kao smanjenje rizika ulaganja što vodi ka manjim troškovima finansiranja javnog duga i budžetskog deficita. Ovaj teorijski scenario je praktično potvrđen na ino tržištima (vidjeti grafikon). Od 2010. godine cijena španskog i britanskog duga se značajno razmimoilazi. Na vrhuncu ili na dnu tržišta cijena (kamatna stopa/prinos na obveznice javnog dug) španskog duga je oko 7%, a britanskog ispod 1,5%.
Do 2010. godine ogromna razlika u prinosima bi se mogla objasniti visokim deficitom španskog tekućeg računa, ali od 2012. godine španska privreda značajno poboljšava svoj položaj u međunarodnoj podijeli rada (u spoljnoj trgovini).Razlika se ne može objasniti niti veličinom relativne tražnje za finansiranjem deficita (veličinom javnog duga), jer su ove varijable približno jednake, ili čak i lošije u slučaju Britanije. Španija je dugo vremena imala manji BJD (bruto javni dug u odnosu na bruto domaći proizvod) od Britanije, a u 2012. godini kada je razlika u prinosu/kamatnoj stopi na javni dug 348 bp. Španija ima manji BJD (vidjeti grafikon). Neto pozajmljivanje (neto pozajmljivanje generalne vlade/NPGV) španske i britanske vlade je gotovo identično. Ogromna razlika u ključnoj kamatnoj stopi (prinos na desetogodišnje obveznice državnog trezora), uprkos odsustvu nadmoći britanskih u odnosu na španske makrovarijable (britanske u odnosu na špansku ekonomiju), prouzrokovana je pretežno monetarnim režimom (monetarnom politikom) u kojem djeluje tržište javnog duga Velike Britanije i Španije.
Španija nema centralnu banku. ECB je nadnacionalna emisiona banka formirana za eurozonu, a ne za Španiju. Ne postoji obaveza ECB da kupuje “španski dug”, niti da pomaže konsolidaciju španskih javnih finansija (kada je ECB preuzela na sebe “obavezu” da kupuje obveznice javnog duga zemalja zone eura razlika u kamatnim stopama na obveznice Španije i Velike Britanije se počela ubrzano smanjivati). Ako ECB odluči da kupi obveznice državnog trezora neke od zemalja zone eura, ona to može učiniti samo na sekundarnom, a nikako na primarnom dijelu tržišta. Britanska monetarna politika je potpuna drugačija, jer ona ima svoju, nacionalnu, emisionu banku, koja može da finansira budžetski deficit, a može i da pomogne privredi kroz depresijaciju valute (smanjenje vrijednosti funte radi podsticanja izvoza i destimulisanja uvoza). Koordinacija monetarne i fiskalne politike i zakonska obaveza monetizacije budžetskog deficita (kreditiranje države od strane centralne banke), stvaraju siguran, institucionalni, izvor tražnje za državnim dugom, što značajno obara cijenu britanskog javnog duga u odnosu na javni dug Španije, uprkos približnoj jednakosti nekih od makroekonomskih determinanata javnog duga.
Uvođenje KEB-a bi moglo smanjiti cijenu javnog duga BiH (kamatnu stopu po kojoj se BiH finansira) i relativno umanjiti pritisak na rashodnu stranu budžeta javnih sektora navodi Bife.ba
Stopa nezaposlenosti u Španiji je iznad one u Britaniji. Međutim velika nezaposlenost može biti izvor rasta, zbog velike razlike između potencijalnog i aktuelnog BDP.
