Ekonomske lekcije objašnjene na jednostavan i zanimljiv način (4)

BANJALUKA, Poslovni portal CAPITAL.ba objavljuje četvrti nastavak teksta o ekonomiji, koji ima svrhu da na jednostavan način objasni i približi značajne ekonomske pojmove i prilike laicima u ovoj oblasti. Tekstove je pisao naš saradnik Dejan Barać iz Niša koji današnju priču započinje citatima: 

 „Ima izvjesnih patriota zbog kojih nam omrzne otadžbina, i sveštenika zbog kojih nam omrzne crkva i vjera, i vojskovođa zbog kojih nam omrzne vojska i herojstvo, i žena zbog kojih nam omrzne ljubav”, Jovan Dučić, „Blago cara Radovana“.

„Iluzija o znanju gora je od neznanja“, Aleksandar Vorgučić, profesor elektrotehnike.

„Prije rata nismo imali ništa, a onda su došli Njemci i uzeli nam sve“, Brana Crnčević.

 Crveni kralj je umro na vrijeme

U periodu 1945-1991 je iscrpljeno više modela finansiranja ekonomskog sistema druge Jugoslavije – najprije nacionalizacijom (1946-1953), a zatim se ekonomija održavala preko sljedećih nekoliko „modela“: 1) preko bespovratne pomoći iz inostranstva i to od SSSR-a (1945-1948) i SAD (1949-1966), 2) deviznim doznakama (počev od 1960-ih), 3) zaduživanjem države (1957-1990), 4) inflatornim finansiranjem (1979-1991) i na kraju 5) posezanjem za deviznom štednjom građana i preduzeća (1990-1991). Detaljnije je dato u referenci [1].

Poštanska marka sa likom Josipa Broza štampana u Sovjetskom Savezu, foto: „Vikipedija“

Tokom procesa „sovjetizacije“ Jugoslavije (1945-1948), „preslikavan“ je politički i privredni model iz Sovjetskog Saveza – imovina je konfiskovana i nacionalizovana (bolje reći, otimana), vršena je kolektivizacija, nove vlasti su se preselile na Dedinje, ukinute su sve političke stranke sem Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), usvojen je Prvi petogodišnji plan (1947), mnogi prvoborci postali su rukovodioci u fabrikama, sprovođen je prinudni otkup poljoprivrednih proizvoda itd. Usljed objavljivanja Rezolucije Informbiroa (1948), odnosno Staljinovog raskida sa KPJ i obrnuto, pomoć Sovjetskog Saveza Jugoslaviji je uskraćena. Kako se mlada socijalistička zemlja našla u problemima, obratila se za pomoć SAD. Da nije bilo govora o idiličnom stanju, svjedoči i prva velika oružana pobuna (1950) koju su, zbog prinudnog otkupa, digli seljaci Cazinske krajine predvođeni svojim bivšim partizanskim komandantima. Uporedo s tim, neostvaren petogodišnji plan je završen 1951. godine, da bi potom vlada FNRJ napustila sovjetski tip socijalističke ekonomije i usvojila radničko samoupravljanje (1952).

Da ni novi ekonomski sistem nije valjao svjedoče i „popravke“ koje su sprovedene 1961. (Mini reforma) i 1965. godine (Privredna reforma). Kako bi smanjila narastajuću (i preteću) nezaposlenost i deficit u platnom bilansu (bilans sa inostranstvom), socijalistička Jugoslavija je počev od 1960-ih godina pokrenula projekat organizovanog slanja građana „na privremeni rad“ u razvijene industrijske zemlje Evrope (pretežno u SR Njemačku, ali i u Švedsku, Austriju, Francusku, Italiju, Švajcarsku itd). Već polovinom 1968. godine oko 400 hiljada Jugoslovena radilo je van zemlje. Gledano u relativnom odnosu, 1960-ih je od deviznih doznaka „pokrivano“ oko 50 procenata deficita trgovinskog bilansa zemlje. Dodaćemo ovdje jedan zanimljiv podatak koji je naveo publicista Pero Simić u emisiji „Svedok“ RTS-a od 19. maja 2010. godine – već 1972. godine 65 procenata ratnog sastava JNA nalazilo se na „privremenom radu u inostranstvu“.

Jugoslovenski iseljenici su pravili kuće u svom rodnom kraju i, između ostalog, to je davalo „impulse“ domaćoj građevinskoj industriji. Međutim, posljedica pomenutog „izvoza stanovništva“ je da su potomci ovih jugoslovenskih iseljenika postali integrisani članovi društva u kojima su rođeni (Njemačka, Švedska, Austrija, Švajcarska itd), odnosno – većina je gotovo „izgubljena“ za države-matice, koje se sada suočavaju sa nedostatkom stanovništva.

„Jugoslavija dobija zajam. Bez ikakvih pregovora jugoslovenskoj državi odobren je zajam u neograničenom iznosu. Prva velika tranša ovog velikog zajma u iznosu 50.000.000 dinara isporučena je 7. novembra 1946…“

Jedine godine u kojima je druga Jugoslavija ostvarila suficit u platnom bilansu bile su 1972. i 1973. Međutim, poslije Prve naftne krize (1973-1974) nastupila je recesija na Zapadu (1975), koja se početkom 1980-ih proširila na čitav svijet – čemu je i te kako doprinjela i Druga naftna kriza (1979-1980). Uslijed recesije, kamate na uzete kredite su rasle, a dio jugoslovenskih radnika se vratio iz inostranstva. Sve u svemu, dva značajna skoka cijene nafte, smanjenje doznaka iz inostranstva i pad naturalne razmjene („kliring“) sa SSSR-om (zbog tamošnje ekonomske krize) uzrokovali su da se neefikasna i nedovoljno funkcionalna jugoslovenska ekonomija dodatno zadužuje (nekada i pod nepovoljnijim uslovima) kako bi „pokrivala“ galopirajući deficit platnog bilansa. Prosto rečeno, SFRJ je jedno vrijeme „disala plućima“ kroz kredite – da bi potom „disala kroz škrge“ (prim. Dejana Baraća).

Kao i u svim socijalističkim zemljama, stepen industrijalizacije se smatrao mjerom razvoja – tako da su diljem države građene i smislene i besmislene fabrike. Poljoprivredni proizvodi bili su potcijenjeni – jer je država dirigovala cijene, a ubrzana industrijalizacija tražila je migraciju stanovništva u najboljoj životnoj snazi sa sela u gradove. Teške posljedice vide se naročito danas (2013) – sela širom bivše Jugoslavije zamiru ili su zamrla. Doduše, industrijalizacija jeste bila poželjna, ali ona dobro osmišljena. Međutim, koja god grupa tadašnjih političkih funkcionera se čega sjetila, to je proglašavala za stratešku investiciju i državnim novcem gradila fabrike – bolje reći, spomenike za života. Pravljena je fabrika celuloze i papira u ravnici i daleko od šuma („Matroz“ – Sremska Mitrovica), željezara daleko od rudnika gvožđa (smederevska željezara), fabrika aluminijuma daleko od rudnika boksita („Jadral – Obrovac“), a neostvarena ideja bila je da se najveća mlinsko-pekarska industrija napravi na primorju (u Splitu).

U skladu sa politikom „federiranja federacije“, Ustav iz 1974. godine i ekonomska decentralizacija iz 1977. godine otežale su ekonomsku politiku: 1) savezna vlada nije više vodila nezavisnu fiskalnu politiku, već je moralo da dolazi do usaglašavanja između vlada republika i pokrajina, 2) polovina prihoda od savezne carine je preusmjerena na udružena preduzeća (na republičkom i pokrajinskom nivou) angažovanih u spoljnoj trgovini, 3) odluke u Narodnoj banci Jugoslavije (NBJ) su donošene konsenzusom, a ne većinom glasova. Pored centralne banke (NBJ), postojalo je, dakle, još osam narodnih banaka republika i pokrajina, pri čemu je svaka od njih bila u prilici da emituje novac, odnosno da pušta dinare u opticaj. Dovoljno je bilo da jedna vlada i jedna banka budu protiv neke odluke, to je automatski značilo „paralizu“ bilo kakve akcije u fiskalnoj i monetarnoj politici države.

Savezno izvršno vijeće (SIV), odnosno jugoslovenska vlada na čijem čelu je bio Veselin Đuranović (1977-1982), dalo je 1979. godine garancije za zaduživanja u visini od oko 8,43 milijarde tadašnjih dolara, iako je zemlja već krajem te godine dugovala 14,95 milijardi dolara. Naime, republike su nastavile da „preinvestiraju“ dobijene inostrane kredite, iako se veliki deo investicija pokazao kao nerentabilan ili krajnje promašen – „Obrovac“ (u SR Hrvatskoj), „Feni“ (u SR Makedoniji) i drugi. Krediti su stvarali utisak prosperiteta, iako se živjelo na nivou koji nije bio pokriven odgovarajućom produktivnošću. Da je SFRJ još 1970-h srljala u ekonomsku propast, svjedoče istraživanja publiciste i novinara Pera Simića koji je napisao seriju knjiga o Josipu Brozu i njegovom vrijemenu: „Mi smo prošli kataklizmičnu seriju godina – od raspada Jugoslavije, života pod sankcijama, gubljenja tla pod nogama i bilo kakve perspektive, i to je stvorilo zaborav u kakvom smo mi to svijetu živjeli sedamdesetih godina prošlog vijeka, odnosno u posljednjoj dekadi Titove vladavine. Zaboravili smo okolnosti u kojima je bila ta zemlja već za Titovog života, što pokazuju serije dokumenata sa najpoverljivijih sjednica Predsedništva SFRJ i Predsedništva Centralnog komiteta, gdje savezni ministar finansija  Petar Kostić (savezni sekretar za finansije 1978-1982, prim. Dejana Baraća) kaže da je SFRJ ,pojela‘ supstancu i da je bankrotirala. Jugoslavija je prešla ,crvenu liniju‘ i dugovala je 18,6 milijardi dolara, što je po kursevima Narodne banke današnjih 186 milijardi dolara. (…) Od 1974. do 1980. godine SFRJ je godišnje trošila 15 procenata više nego što je proizvodila, (…) zemlja je (nemilice) trošila svoju budućnost, a prosječna iskorišćenost (dnevnog) radnog vremena bila je 4 časa i 32 minuta. Dakle, država je već bila poprilično ,raštimovana‘. (…) Mi smo zaboravili da se (deo) platnog deficita pokrivao od doznaka iz inostranstva. Posle svega što smo preživeli, taj period (Jugoslavije) nam se čini kao proviđenje.“ [2]

Pozitivne strane socijalističke Jugoslavije je što je ulagala u obrazovanje, zdravstvo, kulturu i putnu infrastrukturu. Ali, stvoreno je izuzetno malo robnih „brendova“. Odnosno, relativno mali broj gotovih proizvoda u socijalističkoj Jugoslaviji su bili isključivi rezultat domaće pamjeti: čuvena junetina „bejbi-bif“ (eng. baby beef), šunka u limenci, „Bambijev“ keks „plazma“, „Podravkin“ začin „vegeta“, šporeti na drva fabrike „Milan Blagojević“ (popularni „smederevci“) itd.

Doduše, „Prva petoletka“ iz Trstenika jeste proizvodila pojedine dijelove za američki „Boing“ (eng. Boeing), a kikindska „Livnica“ dijelove za američki „Dženeral motors“ (eng. General motors). Ali, s druge strane, najveći broj proizvoda „Elektronske industrije“ iz Niša rađen je u kooperaciji sa njemačkim „Simensom“ i holandskim „Filipsom“, kraljevački „Magnohorm“ je nekada proizvodio termo-akumulacione (TA) peći po licenci njemačke kompanije AEG, proizvodnja „eurokrema“ gornjomilanovačke fabrike „Takovo“ bila je po licenci italijanske „Gandole“, keks „jafa“ se proizvodio u Crvenki (i još uvijek se proizvodi) po licenci britanske kompanije „United Biscuits“, automobili „golf“ su se sklapali u sarajevskoj fabrici TAS („Tvornica automobila Sarajevo“) koja je predstavljala zajedničko ulaganje (eng. joint venture) UNIS-a i njemačkog „Folksvagena“ (nem. Volkswagen),  vozila kragujevačke „Crvene zastave“ iz Kragujevca rađeni su po licenci italijanskog „Fijata“ itd. Helikopteri „soko-gazela“ sklapali su se po francuskoj licenci u mostarskoj fabrici „Soko“, dok su modeli  tenka M-84 rađeni po sovjetskoj licenci (i po uzoru na tenk T-72) u fabrikama „Đuro Đaković“ (Slavonski Brod), „Goša“ (Smederevska Palanka) i MIN (Niš).[3] Ukupni troškovi osvajanja proizvodnje ovog tenka koštali su SFRJ oko tri milijarde tadašnjih dolara (tačnije 3.085 miliona američkih dolara). Tokom 1980-h postojala je i megalomanska ideja da se proizvodi avion radnog naziva NA („novi avion“, „nadzvučni avion“), bez vizije koliko će to da košta i kome će moći da se proda u svjetu pored jake konkurencije iz SAD, Sovjetskog Saveza, Velike Britanije i Francuske.

Tačno je i to da su jugoslovenska građevinska preduzeća izvodila značajne radove u nesvrstanim zemljama poput Libije, Iraka, Indije, Kenije, Tanzanije, Angole i dr. Međutim, sveukupna robna razmjena sa tim zemljama nije bila toliko velika kao što se nekima čini. Evo primjera. Godine 1981. robna razmjena SFRJ sa zemljama iz Pokreta nesvrstanih iznosila je tadašnjih 4,5 milijardi dolara – od čega se 45 procenata (oko 2 milijarde dolara) odnosilo na jugoslovenski izvoz koji su činili oprema i mašine, industrijski i prehrambeni proizvodi, proizvodi vojne industrije, dok su jugoslovenski uvoz iz tih zemalja činili nafta, pamuk, kafa, južno voće, koža itd.[4] Iako je tržište Pokreta nesvrstanih tada obuhvatalo 55 procenata svjetskog stanovništva (radilo se, ipak, o zemljama „trećeg svjeta“ i zemljama u razvoju), izvoz SFRJ na to tržište iznosio je manje od četvrtine njenog godišnjeg izvoza. Poređenja radi, devizne doznake tokom 1981. iznosile su 2,04 milijarde dolara.[5]

Nećemo pogriješiti ako kažemo da je najveći „brend“ socijalističke Jugoslavije bio TITO. Mnogi će reći da je „umro na vrijeme“. Naime, jugoslovenski predsjednik Josip Broz Tito je napustio istorijsku scenu 4. maja 1980. godine, a nagomilani ekonomski problemi dočekali su njegove naslijednike. Staro pravilo glasi da „strada“ onaj ko se zatekne na vlasti kada naduvani balon pukne. Država je bila visokozadužena i nastale su teškoće u servisiranju inostranih kredita, jer su kamate na kredite rasle. Balon je definitivno pukao neposredno pošto je jugoslovensku vladu (SIV) preuzela Milka Planinc (premijer SFRJ u periodu 1982-1986). Te godine SFRJ je potrošila sve devizne rezerve (uključujući i deviznu štednju građana u domaćim bankama) na otplatu rata inostranih kredita koje su iznosile oko 4,5 milijardi dolara  – po kriterijumu inflacije u SAD to iznosi današnjih (2013) oko 11 milijardi dolara, a po kriterijumu promjene cijene zlata iznos je preko 20 milijardi današnjih dolara. U takvoj situaciji, SFRJ se obratila Međunarodnom monetarnom fondu (MMF) za pomoć (1982). U jeku velike jugoslovenske dužničke krize, Savezna vlada je 1983. godine, pod pritiskom inostranih poverilaca (kreditora), morala da prihvati tzv. suverenizaciju duga – odnosno, celokupan spoljni dug je postao javni (o čemu smo pisali).

Iznuđene mjere štednje vlade Milke Planinc, kako bi se otplaćivali krediti, izazvale su velike potrese u privredi i posljedice na životni standard stanovništva. Cjelokupni uvoz koji nije bio namjenjen proizvodnji bio je zabranjen, uključujući i robu široke potrošnje. Građani su se susretali sa restrikcijama električne energije i nestašicama kafe, šećera, ulja, deterdženta itd. Gotovo svi ekonomski indikatori su bili negativni i u stalnom pogoršanju poslije 1982. godine. Zaključak državne Krajgerove komisije (1982) bio je da „nagomilanim problemima u privredi i društvenim protivrječnostima“ (eufemizam za stanje „duboke krize“, prim. Dejana Baraća) treba rješiti dubokim zahvatima u strukturu privrede i u postojeće društvene odnose. Komisija je predložila Dugoročni program ekonomske stabilizacije – koji nije primjenjen do kraja. U 1979. godini izvoz robe i usluga  „pokrivao“ je uvoz sa 48,5 procenata, u 1989. godini sa 88 procenata, a u 1990. dolazi do smanjenja „pokrivenosti“ uvoza izvozom na 76 procenata i to zbog spoljnotrgovinske liberalizacije i značajnog povećanja uvoza u vrijeme vlade Anta Markovića.

 Jugoslovenski bon iz 1984. godine za ograničenu kupovinu pet litara benzina

Zbog imperativa otplate kredita, SFRJ je 1980-ih nastojala da po svaku cijenu izvozi robu za konvertibilnu valutu (američki dolar, njemačka marka), ponekad i ispod proizvodne cijene. Navešćemo samo dva primjera: 1) državni i „Zastavin“ projekat „jugo Amerika“ i 2) izvoz vatrostalnih opeka kraljevačkog „Magnohroma“ na tržište tadašnje Zapadne Njemačke. U takvoj situaciji, bilansi preduzeća su „popravljani“ prodajom proizvoda na domaćem tržištu. Jugoslovenski dug je od 1,4 milijarde tadašnjih američkih dolara (1966) narastao na oko 20 milijardi (1980), jer su krediti za otplatu (servisiranje) prethodnih kredita uzimani pod sve nepovoljnijim uslovima. Iz zemlje je u periodu 1979–1981 kroz otplatu kredita odliveno 10,2 milijarde, a u periodu 1981–1990 57,3 milijarde tadašnjih dolara (uz istovremeno uzimanje novih pozajmica). Dodaćemo da je u periodu 1981–1990 neto odliv kapitala iznosio je 22,4 milijarde dolara, a kamate su iznosile 18,5 milijardi dolara.[6]

Kako država nije birala način kako da dođe do deviza kako bi otplaćivala kredite, legalizovana je „kupovina“ radnih mjesta – povratnici sa „privremenog rada iz inostranstva“ mogli su da „udružuju sredstva sa radnim organizacijama“, tako što bi uplatili preduzeću npr. 15.000 DM za zasnivanje stalnog radnog odnosa. Interesantan primjer je i nezvanično uvođenje „sistema 1:3:9“ – građaninu koji bi u neku domaću banku donio određenu svotu deviza, pomenuta banka je odobravala kredit u trostruko većoj dinarskoj protivvrijednosti; zatim je isti građanin sa odobrenim dinarskim sredstvima kupovao devize na „crnom tržištu“ i odlazio u drugu domaću banku da podigne novi kredit, koji je sada bio devetostruko veći u odnosu na početnu svotu deviza. Oba odobrena kredita je narednih godina inflacija obezvrijeđivala, a dugoročno gledano, državne banke su bile na gubitku. Mnogi građani SFRJ su na ovaj način izgradili ili dovršili kuće, kupovali automobile i slično – što znači da su, lično, bili na dobitku.

Vještački priliv je 1980-ih stvaran štampanjem novca, tako da je inflacija „rušila“ bilanse jugoslovenskih preduzeća i banaka, a izvoz robe i usluga je bio nizak – ispod 20 procenata (realnog) BDP-a. (Rast BDP-a, odnosno razvoj ekonomije, ne može da se zasniva na neograničenoj eksploataciji relativno malog domaćeg tržišta). Od momenta kada je spoljni dug eskalirao (1979-1980), jugoslovenska ekonomija je doživljavala dramatičan pad. Posljedice inflacije i visokog nivoa servisiranja dugova u periodu 1981–1990, doprinijele su da tome da SFRJ izgubi (najmanje) 14 procenata nacionalnog dohotka (Kosovo i Metohija 33%, Crna Gora 22%, Hrvatska 18%, Bosna i Hercegovina 12%,  Slovenija 12%, centralna Srbija 8%, i Vojvodini 7%).[7] To je izazvalo dramatičan pad standarda stanovništva i eskalaciju sukoba između savezne, republičkih i pokrajinskih vlasti.

Rast, usporavanje, pad i kraj

Iako je postojao savezni Fond za nerazvijene preko kojeg su sredstva bila transferisana iz višerazvijenih jugoslovenskih administrativnih jedinica (Slovenija, Vojvodina, uža Srbija, Hrvatska) ka manjerazvijenim (Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija, Kosovo), velike regionalne ekonomske razlike su se vremenom uvećavale. Primera radi, odnos BDP-a po glavi stanovnika između SR Slovenije kao najrazvijenije republike i SR Makedonije kao najnerazvijenije povećao se sa 2,67 (1955) na 3,1 (1988). U poređenju SR Slovenije i SAP Kosovo (i Metohija) pomenuti odnos se sa 4 prema 1 (1955) povećao na 8 prema 1 (1988).[8] Pocrtaćemo kako su neki od glavnih razloga zašto su intelektualci i političari iz Slovenije još sredinom 1980-ih prvi htjeli da „pobjegnu“ iz socijalističke Jugoslavije bili upravo izdvajanje u pomenuti fond i prezaduženost države kao cjeline.

Prosječne godišnje stope rasta domaćeg proizvoda u razdoblju 1947–1990 bile su slijedeće: Slovenija 4,8% (po stanovniku 4,0%), Hrvatska 4,5% (po stanovniku 4,0%), Bosna i Hercegovina 4,3% (po stanovniku 2,9%), Makedonija 4,8% (po stanovniku 3,3%), Crna Gora  4,2% (po stanovniku 2,9%), Srbija 4,5% (po stanovniku 3,4%) – odnosno Vojvodina 4,5% (po stanovniku 4,0%), centralna Srbija 4,5% (po stanovniku 3,6%) i Kosovo i Metohija 4,0% (po stanovniku 1,6%). Razlike između navedena dva pokazatelja (ukupne stope rasta i rasta po stanovniku) bile su posljedica demografskih kretanja – nataliteta, prostorne pokretljivosti, emigriranja stanovništva „na privremeni rad u inostranstvo“ i slično.[9]

Naravno, treba biti oprezan i razgraničiti tri perioda ekonomskog razvoja socijalističke Jugoslavije: 1) period ubrzane industrijalizacije (1947-1965) koji je omeđen početkom Prvog petogodišnjeg plana (1947) i Privrednom reformom (1965), 2) period središnje industrijalizacije i usporavanja tempa privrednog rasta (1966-1980) i period ekonomske stagnacije i kriznih poremećaja (1981-1990). Činjenice govore da je razdoblje 1947-1965 obilježio prosječan godišnji rast BDP-a od oko 7,5 procenata usljed „efekta sustizanja“. Ovaj ekonomski i sociološki izraz podrazumijeva da nerazvijene zemlje u prvoj fazi modernizacije (građenje infrastrukture i industrije) imaju veći ekonomski rast u odnosu na razvijene zemlje. U drugoj fazi zemlja u razvoju prolazi kroz „šok modernizacije“, što podrazumjeva razvoj moderne industrije i prepoznatljivih proizvoda. Ovu fazu socijalistička Jugoslavija nije uspjela da „prebrodi“. Međutim, bez obzira što se privredna aktivnost tokom 1970-h usporavala, standard je rastao blagodareći zaduživanju i usmjeravanju sredstava u javnu potrošnju. Upravo zato se jugonostalgičari prisjećaju „zlatnih sedamdesetih“.

Ekonomski rast do 1980. godine doprineo je tome da je Jugoslavija uspjela da statistički ublaži jaz u razvijenosti u odnosu na evropski prosјek. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika 1973. godine iznosio je 57 procenata od evropskog prosјeka, dok je npr. 1938. godine iznosio 50 procenata.[10] Varljivi dobitak kasnije se vratio kao bumerang. Ubrzana poslijeratna industrijalizacija (kao mjera razvoja) po cijenu devastacije sela, „izvoz“ na Zapad stanovništva u najboljoj stvaralačkoj snazi, povećavanje regionalnih razlika i neracionalno zaduživanje zemlje doveli su do toga da je već tokom osamdesetih godina prošlog vijeka jugoslovenski nacionalni dohodak po glavi stanovnika pao ispod 50 procenata evropskog prosјeka.

Dejan Barać, Niš