Piše: Dejan Lučka, pravnik, direktor Banjalučkog centra za ljudska prava
VREMENSKA LINIJA
Vladimir Kovačević je novinar iz Banje Luke koji je zaposlen na televiziji BN, a ujedno radi i za nekoliko drugih medija. U svom izvještavanju pokriva različite društveno-političke teme, a u okviru novinarskog posla često ukazuje na određene nelegalne radnje od strane različitih institucija, interesnih grupa i organa vlasti.
Nakon izvještavanja sa protesta grupe „Pravda za Davida” 26. avgusta 2018. godine Kovačevića su brutalno, uz pomoć metalnih teleskopskih palica, pretukli Marko Čolić i Nedeljko Dukić, pokušavajući ga lišiti života. Napad se dogodio bukvalno na njegovom kućnom pragu, ispred zgrade u kojoj živi.
Pet dana nakon pokušaja ubistva Kovačevića, list Informer je objavio tekst pod nazivom „Puzajući državni udar u Republici Srpskoj! Ne žele izbore, ruše vlast na ulici!” u kome je optužio opoziciju u Republici Srpskoj da grupu „Pravda za Davida” koristi za kriminalizaciju najvišeg rukovodstva Republike Srpske i nelegalno rušenje vlasti u sadejstvu sa stranim faktorom, uz medijsku podršku koja je ranije osigurana putem USAID-a (United States Agency for International Development).
Kovačević je u tekstu okarakterisan kao novinar koji je naklonjen opoziciji, a napad na njega kao slučaj koji služi tome da se animiraju širi društveni slojevi i da se pozove na odbranu od „diktature Dodika i njegove stranke”.
Takođe, u tekstu je navedeno da se za Vladimira zna da je nedavno od USAID-a dobio osamdeset hiljada dolara za internet portal i da „ti portali, otkad su te pare upumpane, niču kao pečurke poslije kiše”.
Taj tekst su nedugo zatim, bez provjere istinitosti i činjenica, prenijeli i drugi mediji, između ostalih i Radio-televizija Republike Srpske (RTRS) i Alternativna televizija (ATV). U atmosferi koja je vladala tih dana u Banjoj Luci, u kojoj policija nije htjela da na pravilan način izvrši istragu zbog smrti Davida Dragičevića, a zbog čega su se održavali svakodnevni protesti grupe „Pravda za Davida” i u kojoj je pokušano Vladimirovo ubistvo, tekst sa takvim sadržajem mogao je samo da izvrši dodatnu polarizaciju među stanovništvom, posije još mržnje i iscrta mete na čelima pripadnika grupe „Pravda za Davida” i novinara Kovačevića.
ISTE ČINJENICE, ISTO PRAVO, RAZLIČITE PRESUDE
Kako se navodi u Konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, svako ima pravo na slobodu izražavanja, odnosno da posjeduje određeno mišljenje, te da prima i saopštava informacije i ideje. Ustavi Bosne i Hercegovine i Republike Srpske potvrđuju ovo pravo.
Međutim, sloboda izražavanja nije neograničena. Ona se može podvrgnuti formalnostima, uslovima, ograničenjima ili kaznama propisanim zakonom, koje su neophodne u demokratskom društvu, u interesu, između ostalog, zaštite ugleda ili prava drugih. Tako je prema Zakonu o zaštiti od klevete svako poslovno sposobno lice koje prouzrokuje štetu ugledu drugog lica iznošenjem ili pronošenjem izražavanja nečeg neistinitog, identifikujući to lice trećem licu, odgovorno za klevetu.
Nakon što je Vladimir tužio RTRS i ATV za klevetu, Osnovni sud u Banjoj Luci je donio presude. U prvoj je u prvostepenom postupku presudio da RTRS i bivši urednik informativnog programa javnog servisa Siniša Mihailović moraju da plate 5 000 KM Kovačeviću zbog klevete. U drugom slučaju, koji se odnosi na prenošenje istog teksta, Osnovni sud u Banjoj Luci je donio presudu po kojoj je kao neosnovan odbio Kovačevićev tužbeni zahtjev protiv banjalučke Alternativne televizije.
Iako je i u drugoj presudi sudski utvrđeno da Kovačević nije dobio novac od USAID-a, sud smatra da sama tvrdnja da je novac dobio, iako je neistinita, ne može da utiče na njegov ugled. Ocjena suda je u slučaju Kovačevića bila da dodjela novca od strane USAID-a nije nešto što bi trebalo da bude sramota i da zbog toga ne bi trebalo da prema njemu bude iskazivana mržnja, prezir ili podmijeh.
KLEVETA I NEISTINA
Više stvari je nelogično i neispravno u ovakvom poimanju situacije.
Prije svega, sud je utvrdio da je informacija o dobijanju novca lažna, ali da nije uticala na ugled novinara. U okolnostima u kojima je sve divno, bajno i krasno i gdje ne postoji otpor dobrog dijela javnosti prema stranim donatorima, dodjela novca od strane USAID-a zaista nije nešto što bi trebalo da bude sramota. U društvima koja potiču pluralizam mišljenja i u kojima se ne podgrijeva mržnja prema stranim organizacijama i njihovim saradnicima, obostrana saradnja je stvar svakodnevice i normalnih odnosa. U pokušaju stvaranja takvog društva, mnoge organizacije u Republici Srpskoj, pa često i javne institucije, dobijaju donacije od strane USAID-a i drugih međunarodnih donatora.
Međutim, u stvarnosti, u javnosti Republike Srpske je stvoren otvoreni prezir i mržnja prema tim donatorima, kao i prema licima koja dobijaju sredstva od njih. Pogotovo onda kada javni mediji, vladine-nevladine organizacije i političari upiru prstom na ljude koji dobijaju određena sredstva iz inostranstva. Ta lica se u javnosti često podrugljivo nazivaju „stranim plaćenicima”, „domaćim izdajnicima”, „špijunima” i sl., često i od samih nosilaca državne vlasti, čime se označavaju kao neko ko radi protiv interesa svog naroda, a u korist drugih država.
Dakle, kod dobrog dijela građana spominjanje međunarodnih donatora kao što je USAID izaziva upravo prezir i mržnju, a lica koja sarađuju sa njima se posmatraju kao osobe koje izdaju svoj narod. Pogotovo je to slučaj kada se takva tvrdnja navede u tekstu u kome se ukazuje na rušenje pravnog poretka Republike Srpske. To je već ustaljeni dio kampanje koju određene struje među vladajućim, kao i među različitim interesnim organizacijama, uporno promovišu, iako su i oni često bili korisnici stranih fondova.
Svakako da je označavanje nekoga kao izdajnika ujedno i atak na njegov ugled, a samo navođenje neistine da se dobija novac od USAID-a se ne smije gledati nezavisno od direktnih optužbi za državni udar i aludiranja u ostatku teksta, kao i poimanja građana prema licima koja dobijaju novac iz inostranstva.
Takođe, situacija u kojoj se tekst objavio je bila veoma specifična. Vladimir je par dana prije objavljivanja teksta krvnički pretučen, vrlo vjerovatno zbog bavljenja svojom profesijom, dok su građani koji su tražili pravdu za ubijenog mladića Davida Dragičevića označavani kao neko ko ruši državni sistem i radi protiv vlasti.
Društvo u Banjoj Luci je u trenutku objavljivanja teksta bilo duboko podijeljeno, a apostrofiranje dobijanja novca od USAID-a u okviru priče o nelegalnom rušenju vlasti u Srpskoj je išlo u jasnom smjeru: ka označavanju Vladimira kao nekoga ko je plaćen stranim novcem da piše tekstove i podstiče javnost na pobunu i svrgavanje vlasti, a vjerovatno i ka tome da on sam na neki način učestvuje u državnom udaru. Zato određeni pasus u tekstu ne bi trebalo gledati izdvojeno od njegove cjeline i poruke. Tumačeći cjelinu i poruku, jasno je da se aludira na Vladimirovu „izdaju”, što je očigledno narušavanje njegovog ugleda u društvu.
Veoma je bitno i da novinar koji piše određeni tekst mora da donosi odluke u skladu sa novinarskom etikom, poštujući standard koji traži da se ponaša i djeluje u dobroj vjeri u cilju pružanja tačnih i pouzdanih informacija javnosti. To konkretno znači da mediji treba da obave razumnu i pravilnu pripremu, istragu činjenica i objavljivanje teksta, pazeći da poštuju svoju dužnost da „vode brigu o javnosti kojoj služe i o svim pojedincima koji su predmet određene priče”.
Jasno je da je navedeni tekst pun lažnih informacija, da nije objavljen u dobroj vjeri, da nije izvršena priprema za njega (npr. nije kontaktiran USAID ili Kovačević da potvrde ili demantuju doniranje novca), da nije služio javnosti već pojedinačnim interesima, te da mu je cilj bio napad na grupu „Pravda za Davida” i označavanje i urušavanje ugleda Vladmira Kovačevića putem navoda da dobija novac iz inostranstva i da je naklonjen opoziciji. Uz to, sam tajming objavljivanja teksta se može lako podvesti pod to da mu je svrha bila i opravdavanje napada na Vladimira.
Takođe, sud je stanovišta da pisanje da je novinar naklonjen opoziciji nije povreda njegovog ugleda. Međutim, u Kodeksu za štampu i online medije BiH stoji da novinari „imaju obavezu da prema javnosti održavaju visoke etičke standarde” a da je njihova dužnost „poštovati potrebe građana za korisnim, blagovremenim i relevantnim informacijama, kao i braniti načela slobode informisanja i pravo na pravedan komentar i kritičko novinarstvo”. Isto tako, „novinari neće objavljivati netačne ili krivonavodeće materijale” te će se kod izvještavanja „potruditi da saslušaju i predstave sve strane u sporu”.
Ukoliko se u tekstu navede da je novinar, odnosno Vladimir Kovačević, naklonjen opoziciji, odnosno jednoj strani, to odmah implicira i da on svoj posao ne radi u skladu sa kodeksom svoje struke i profesionalnošću. Kako su takve tvrdnje date bez ijednog dokaza, upućujući na drugu neistinu za koju je dokazano da je lažna (dobijanje 80 000 dolara od USAID-a), upravo one štete ugledu novinara Kovačevića u društvu, jer ga predstavljaju kao nekog ko ne radi svoj posao u skladu sa standardima struke i ko je neetički naklonjen jednoj strani u svom radu.
Za novinara koji profesionalno radi svoj posao, i koji uživa „dobar glas” kao nepristrasan izvještač, njegov ugled se sastoji upravo u tome da novinarski posao obavlja poštujući pravo svakoga da kaže svoju stranu priče, da nije naklonjen samo jednoj strani i da je njegov novinarski rad u stvari delanje u potrazi za istinom. Kada se ovo poveže sa sadržinom ostatka spornog teksta, jasno je da je tekst, između ostalog, usmjeren upravo i na povredu ugleda novinara Kovačevića, jer se direktno optužuje da je naklonjen jednoj strani, odnosno opoziciji, te da time ne obavlja svoj posao na profesionalan način.
Pri svemu ovome se ne smije zanemariti ni ogroman strah osobe na koju je upravo pokušano ubistvo, a koja se kroz medijske tekstove o rušenju države, provlači kao neko ko radi za strani novac i interese. Pogotovo zato što su te tvrdnje neistinite, a služe samo za smanjenje njegovog ugleda u javnosti i označavanje kao novinara koji ne radi svoj posao u javnom interesu, već u interesu stranih donatora. Dakle, potrebno je sagledati i činjenicu da je par dana prije teksta Kovačević napadnut ispred svoje kuće, te je osnovano strahovao za sopstvenu i bezbjednost svoje porodice i da je baš u tom trenutku izašao sporni tekst koji ga je stigmatizovao i predstavljao kao novinara koji podržava rušenje ustavnog poretka.
Kada se uzmu sve okolnosti nastanka teksta i činjenice u vezi sa njim (način, oblik i vrijeme pronošenja teksta, priroda i stepen prouzrokovane štete, dobronamjernost, poštovanje profesionalnih standarda i sl.), jasno je da je došlo do klevete na račun Kovačevića. Ukoliko objavljivanje izmišljenih informacija u ovom smislu nije udar na ugled i čast novinara, onda je veliko pitanje šta u stvari predstavljaju ugled i čast koje bi sudovi trebalo da štite.
OPRAVDAVANJE NAPADA
Uz sve navedeno, uticaj koji je tekst imao na javnost i činjenica da su ga prenijeli veliki mediji u Srpskoj, kao što su RTRS i ATV, veoma lako može da ima i podlogu u tome da se sa tekstom opravdava pokušaj ubistva Kovačevića, jer je on ipak, prema navodima u tekstu, dobijao novac od stranih donatora. A strani donatori, prema priči iz tog i niza drugih tesktova i izjava, „upumpavaju” novac u medije koji „niču kao pečurke poslije kiše”, u cilju stvaranja medijske podloge za rušenje Republike Srpske. Ispada da je dozvoljeno da se napadi na pojedince opravdavaju njihovim dobijanjem određenih sredstava, lažnim navodima i sumnjivim izvorima, te da se crta meta na leđima novinara i medija koji otkrivaju afere, nezakonitosti i različite malverzacije.
Slični recepti se koriste i u drugim društvima i na drugim mjestima, u kojima se pojedinac, nekada direktno a nekada indirektno, dehumanizuje i predstavlja kao neko ko je „strani plaćenik” i izdajnik nacionalnih interesa, dok se atak na njega se predstavlja kao „patriotski čin”.
Tako je npr. stvorena podloga za ubistvo vlasnika i urednika Dnevnog telegrafa i Evropljanina, Slavka Ćuruvije, koji je ubijen 11. aprila 1999. godine u haustoru svoje zgrade u Beogradu. Ćuruvija je ubijen po nalogu određenih lica iz najviših struktura vlasti, prema navodima u optužnici protiv njegovih ubica, zbog „javnog istupanja u zemlji i inostranstvu i kritike nosilaca političke vlasti, mogućnosti da utiče na javno mnjenje i djelovanje opozicionih društvenih snaga”, sa ciljem da se „očuva politička vlast i moć i ograniči sloboda medija”. Uoči egzekucije, Ćuruvija je posmatran kao „unutrašnji neprijatelj” zbog svog novinarskog djelovanja, a protiv njega su objavljivani tekstovi, kao što je onaj da je „Ćuruvija dočekao bombe”, koji je izašao u Politici nekoliko dana pred ubistvo, a koji je zatim i pročitan u Dnevniku Radio-televizije Srbije.
ŠTA DALJE?
Svakako da će uslijediti i pravna borba na višim sudovima, koju bi novinar Kovačević trebalo da dobije. Međutim, ovakva presuda prvostepenog suda je veoma opasna, jer sa jedne strane ne priznaje Vladimiru Kovačeviću njegova prava, a sa druge posredno zastrašuje sve one koji se drznu govoriti o nekim stvarima, poručujući im da je protiv njih dozvoljena hajka za koju niko neće odgovarati.
Ukoliko neko, na koga je pokušano ubistvo i ko je nakon izlaska iz bolnice optužen da je primio novac od stranih donatora a ujedno je označen kao novinar naklonjen opoziciji u tekstu u kome se priča o državnom udaru, ne može da dobije zaštitu od klevete i pravičnu kompenzaciju za povredu ugleda koji je pretrpio, postavlja se pitanje da li je onda dozvoljeno da se u javnosti na sve strane iznose neistine, odnosno da se kleveće i da se crtaju mete na leđima onih koji ne rade u skladu sa interesima određenih grupa ili pojedinaca.
Ukoliko sudovi prihvate da se neistina može izreći, u naelektrisanoj situaciji u kojoj postoji prijetnja po život lica na koje se laž odnosi, onda se postavlja opasan princip u društvu, u kome sudovi ne brinu za pravo. Ta laž može da dovede ne samo do štete po ugled tog lica, nego i do novih napada na njega.
Već sutra bi se na svakog novinara koji istražuje korupciju mogli obrušiti brojni portali, u privatnom i javnom vlasništvu, koji bi pisali razne laži o njemu, u cilju njegove diskreditacije i indirektnog poziva na napad na njega ili bi se na nekog zviždača mogao okomiti cjelokupan interesni aparat u cilju rušenja njegove slike u javnosti i mnogih drugih stvari koje idu uz to… i za te radnje niko ne bi odgovarao.
Ipak, targetiranje pojedinaca i organizacija kao rušilaca ustavnog poretka nije novost. Ono se dešava veoma često u svakodnevici Srpske i predstavlja veoma opasnu, za sada ne previše sankcionisanu, sramnu rabotu. Jedan od najpoznatijih primjera je publikacija „Rušenje Republike Srpske – Teorija i tehnologija prevrata”, u kojoj je Stefan Karganović izlistao listu neprijatelja koji podstiču nerede i podrivaju ustavni poredak, te je bez ikakvih dokaza za rušenje Srpske optužio više nevladinih organizacija i pojedinaca.
Istorijski gledano, jedan od najpoznatijih primjera novinarstva i javne publicistike, u kome se olako iznose neistine u svrhu određenih ciljeva, a koje može izazvati pogubne posljedice je tzv. „Marino novinarstvo”, nazvano po Žan-Polu Mari, francuskom revolucionaru i novinaru. On je u svojim stavovima konstantno predlagao nasilje i pokolje nad „neprijateljima revolucije” i bio je glasan zagovornik „vladavine terora”. U svojim tekstovima, Mara je pozivao na ubijanja i opravdavao pogubljenja, sastavljajući proskripcije u kojima se navodilo ko je to protiv revolucije i koga valja eliminisati. U uzavreloj revolucionarnoj atmosferi, u kojoj se društvo totalno podijelilo, zahvaljujući oštrim tekstovima, rulja je često ubijala nedužne ljude.
„Marino novinarstvo” ne bi trebalo da postoji u BiH i ne bi se smjelo podupirati medijsko stvaranje koje nekažnjeno može pisati neistine, jer to može dovesti do tragičnih posljedica. Sudovi bi tu morali da odigraju odlučujuću ulogu, sprovodeći zakon i suprostavljajući se targetiranjima i narušavanjima ugleda pojedinaca koje određeni mediji sprovode kroz objavljivanje lažnih vijesti.
Slobodno saopštavanje misli i mišljenja je veoma dragocjeno pravo, a ideja da se može govoriti i pisati slobodno je vodilja luči osvjetljenja koja ne dâ da neznanje, zaborav i prezir prema pravima svakog pojedinca postanu nanovo „uzrok javnih nesreća”. Ipak, to saopštavanje mora da bude uokvireno i da služi istini i javnom interesu, jer u suprotnom ono može postati opasno oružje u rukama onih koji žele upravo da unište slobodno izražavanje, gazeći svojim cokulama interes zajednice, slobode pojedinca i prava građana.
Sloboda medija jeste nešto što je prijeko potrebno i bez čega se ne može zamisliti demokratsko društvo. Međutim, sloboda medija ne smije da bude ujedno i sloboda uništavanja nečijeg života, podsticanje napada na nekoga ili srozavanje ugleda određenog lica putem plasiranja neistina. Mediji koji se služe pisanjem laži radi nečijih interesa, postaju suprotnost od „psa čuvara javnog interesa”. Uništavajući ugled i podstičući mržnju prema licima na koje se njihovi tekstovi odnose, oni su opasno sredstvo koje se može iskoristiti protiv bilo koga ko iskače iz šablona poslušnog i vazalnog građanina.
Društvo koje to dopušta je ono društvo u kome je jednoumlje vrlina, napadi na ugled onih koji misle drugačije pozitivna stvar, a ponašanje suprotno tome, ono koje treba istrijebiti.
Sloboda izražavanja – uvijek; Sloboda medija – uvijek; Sloboda nekažnjenog pisanja proskripcija i narušavanje ugleda kroz laži i neistinite optužbe – nikad.