BANJALUKA, U nastojanju da na što razumljiviji prikaže današnje ekonomske prilikee i procese, ali i one iz prošlosti, saradnik poslovnog portala CAPITAL. ba Dejan Barać iz Niša u današnjoj priči o ekonomskim temema osvrnuo na ne tako davna socijalistička vremena.
„Kriza će proći kada se naviknemo na nju”, slovenački ekonomista Jože Mecinger.
„Mi smo išli putem. Put je bio dug. Kasno opazismo da je taj put krug“, hrvatski pjesnik, „Fisharmonika“ Tin Ujević.
Kulaci i vrapci (Politika lošeg izbora)
U prvim godinama života Sovjetskog Saveza smatralo se da bogati seljaci (kulaci) „prisvajaju višak vrijednosti“, pa se država surovo obračunavala sa njima a zatim sprovela kolektivizaciju. Posljedice su bile da je narod Sovjetskog Saveza gladovao, jer je proizvodnja hlebnog žita bila dramatično manja nego u vrijeme carske Rusije.
Evo još jednog primjera katastrofe koju je izazvala ljudska „pamet“. U razdoblju 1958-1962 u NR Kini sprovođen je opštenarodni plan „Uništenja četiri štetočine“. Neprikosnoveni kineski vođa Mao Cedung zaključio je 1957. godine, bez ikakvog naučnog pokrića i iz svoje pameti, da je neophodno uništiti komarce, muve, pacove i vrapce. Prokaženi da su jedni od glavnih krivaca za prinose žitarica ispod očekivanih, vrapci su se našli na meti gotovo svih Kineza. Da se malo slobodnije izrazimo, vrapci su bili osuđeni zbog „prisvajanja viška vrijednosti“ hljebnog žita. Procjenjuje se da je tih godina širom Kine ubijeno preko milijardu ovih ptica. Posljedično, prirodna ravnoteža u lancu ishrane dramatično je narušena, dok je broj insekata (posebno skakavaca) vrtoglavo rastao. Prinosi žitarica su se dramatično smanjili, a Kinom je zavladala Velika glad (1958-1961) koja je po zvaničnoj statistici odnijela oko 15 miliona života (procene demografa su da je broj žrtava bio između 20 i 45 miliona). Da bi delimično sanirala štetu, Kina je tajno počela da uvozi vrapce iz Sovjetskog Saveza.
Šta je to socijalizam
Ketrin Verderi, američki antropolog rumunskog porijekla, jednom svom naučnom radu dala je sljedeći aforističan moto.
Pitanje: Šta je definicija socijalizma?
Odgovor: Najduži i najmučniji put od kapitalizma do kapitalizma.
Prva poslijeratna priča (anegdota sa sela)
Agitator: Znate li vi da su u Sovjetskom Savezu odgajili pčelu veličine košnice.
Seljak: Kako tolika pčela uopšte ulazi u košnicu?
Agitator: To je njen problem.
Druga poslijeratna priča (iz filma Original falsifikata)
Uča: Drugarice i drugovi, evo stigli smo. Sa nama je stigla i sloboda. Je li tako? Hvala vam na ovom divnom dočeku. (…) Sada ćemo da izgradimo našu zemlju i napravimo komunističku zemlju po ugledu na našu braću iz Sovjetskog Saveza. Je li tako, drugovi? Tako je, nego kako.
Jedan seljak: Nemamo žita.
Uča: Slušaj, da ti nešto kažem. Ako nema žita i ako nema hleba, ima da dođu naša braća iz Sovjetskog Saveza s avionima i da bace svakom ispred praga po džak žita. Je li tako, ljudi moji? Tako je, nego kako.
Šta je to komunizam (iz filma Vrijeme čuda)
Učitelj Lazar: Ko zna šta je komunizam? Marko!?
Đak Marko: Komunizam je kada imam da jedem.
Učitelj Lazar: Samo ti?
Đak Marko: Svaki dan.
Učitelj Lazar: Samo ti?
Đak Marko: Samo ja.
Đak Darinka: Druže učitelju, komunizam je kad svi imamo da jedemo.
Učitelj Lazar: Tako je, Darinka! Komunizam je pravda. A šta je pravda?
Svi đaci: Kad imamo svi da jedemo svaki dan.
Učitelj Lazar: Tako je. Ima li gdje na svetu komunizma?
Jedan đak: Ima kod gazda u selu.
(Pauza.)
Učitelj Lazar: A zašto?
Jedan đak: Zato što oni svaki dan imaju da jedu, druže učitelju.
(Pauza.)
Učitelj Lazar: Sad ćemo svi da pjevamo.
Alajbegova slama
Nastavnik: Gdje ti radi otac?
Učenik: U fabrici.
Nastavnik: Šta radi?
Učenik: Popravlja sijalice.
Nastavnik: Kako?
Učenik: Od kuće odnosi neispravne sijalice, a s posla donosi ispravne.
Samoupravna priča
Krajem 1987. godine na Radničkom savjetu medicinskog centra u Nišu jedan ljekar (hirurg) je predložio da se od viška sredstava na žiro-računu kupi oprema za operacione sale. Međutim, poslije njegovog obraćanja, javile su se čistačice i saopštile kako ne može to tako, već taj novac treba da se iskoristi za isplatu trinaeste plate. Čistačice su podržali portiri, tehničari i medicinske sestre. Uprkos tome, pomenuti ljekar je ostao dosljedan u svom stavu da novac treba uložiti opremu, a ne „u stomake“. Kada je vidio kuda vodi tok rasprave, saopštio je kako je možda najbolje da ljekari počnu da potiru hodnike, a čistačice da operišu pacijente. Ali, njegova besjeda bila je zalud – većinom glasova donijeta je odluka o isplati trinaeste plate.
U Ustavima SFRJ iz 1963. i 1974. godine pisalo je da „niko nema pravo svojine na društvena sredstva za proizvodnju, niko – ni društveno-politička zajednica ni organizacija udruženog rada, ni grupa građana ni pojedinac – ne može ni po kom pravno-svojinskom osnovu prisvajati proizvod društvenog rada, ni upravljati i raspolagati društvenim sredstvima za proizvodnju i rad, niti samovoljno određivati uslove raspodjele.“
Šta je, zapravo, sistemska greška samoupravnog socijalizma, odnosno sistema sa radničkim vlasništvom i upravljanjem? Ako bi npr. danas bio donijet zakon po kome profit (dobit) preduzeća pripada svim zaposlenima, ja kao zaposleni na određeno vrijeme ću glasati za podjelu cjelokupnog profita, odnosno neću glasati za usmjeravanje profita u investicije – jer nemam ništa od toga. Pripadajućim novcem od dobiti biću u mogućnosti da pokrenem sopstveni posao ili da kupim automobil, tehničku robu, renoviram kuću itd. Paralela je povučena kako bi se istakla ekonomska jalovost samoupravnog socijalizma koji nije bio u mogućnosti da najveći dio stvorenog viška preusmjerava u investicije. Radnici bi, naime, sav stvoreni višak podjelili u plate, a neinvestiranje u opremu i nove poslove dugoročno vodi preduzeća u propast. Druga stvar je bila što nekada komunistički komiteti nisu ni pitali zaposlene šta misle o investicijama, već su o njima donosili odluke bez znanja radnika.
Kada je socijalističkoj državi ponestajalo novca za socijalna davanja, ona se opredeljivala za njegovo štampanje, odnosno za „proizvodnju“ inflacije – što je urušavalo bilanse preduzeća i banaka, i smanjivalo kupovnu moć građana. Postavlja se pitanje – čiji su bili dugovi društvenih preduzeća i banaka? Odgovor je jednostavan – državni; odnosno, dugovi svih građana. Pod pritiskom inostranih povjerilaca, tadašnja jugoslovenska savezna vlada morala je da prihvati „suverenizaciju duga“ (1983), kojim je preuzela otplatu svih kredita uzetih u inostranstvu (i preduzeća i banaka), čime je cjelokupan spoljni dug postao javni (državni).
Žal za madost
U vrijeme socijalističke Jugoslavije odnjegovano je očekivanje kod građana da će ih vidljiva ruka države ljuljati od koljevke pa do groba. Ljudi danas, zapravo, ne žale za socijalizmom u njegovom „punom sjaju“ (jednopartijski sistem, gušenje ličnih sloboda, kontrola gotovo svih sfera javnog života, ideološko zastranjivanje, neracionalna i nedovoljno funkcionalna administracija itd), već za idejom o tome kakav bi socijalizam, prema teoriji, mogao da bude – naročito sa stanovišta raspodjele.
Narodni neprijatelji
„U njihovim istupanjima glorifikovana je i zapadna demokratija i višepartijski sistem, te negirana demokratija u našem sistemu, isticana ugroženost slobode govora i misli u socijalizmu, koji je po njihovom mišljenju sinonim za sirotinju u kojem su ljudske slobode ugrožene. Napadana je naša nesvrstana spoljna politika, kojoj su dani odbrojani i slično. Grubo su klevetali, napadali i vrijeđali ličnost i djelo druga Tita, navodeći pretjeran raskoš, trošenje ogromnih sredstava, zaduživanje zemlje, kult ličnosti. Za Predsjedništvo SFRJ govorili su da je vijeće staraca koje će zbog nesposobnosti zemlju dovesti do propasti i rata.“
(Iz zvaničnog saopštenja Opštinskog komiteta Saveza komunista Banja Luka iz maja 1986. uoči protjerivanja dr Jovana B. Dušanića i mr Miodraga Zeca sa Ekonomskog fakulteta u Banja Luci, a na osnovu „dokaza“ Službe državne bezbjednosti)
Ratni profiter i Sinatra
Za socijalističku Jugoslaviju (1945-1991) obično se tvrdi(lo) da je bila jedan od „profitera“ Hladnog rata (1945-1989). Iako je do 1960-h dobijala bespovratnu finansijsku, vojnu i robnu pomoć sa Zapada (posebno iz SAD), nije u dovoljnoj mjeri umjela to da pretvori u nešto efektivno. Međutim, ostao je mit o prosperitetu i Brozovoj vještoj ruci. Ekonomija se pretežno zasnivala na eksploataciji domaćeg tržišta, dok je izvoz robe i usluga permanentno bio manji od 20 procenata realnog BDP-a (ako se uzme u obzir zvanično iskazivani i ujedno nerealni BDP, ovaj udeo je bio skromnih 9-10 procenata). U skladu sa tradicijima tadašnje dogovorne ekonomije, veliki poslovi sa zemljama istočne strane „gvozdene zavjese“ i zemljama Pokreta nesvrstanih sklapani su na najvišem državnom nivou. Tako su i jugoslovenski proizvodi na osnovu licence zapadnih kompanija mogli da se izvoze na pomenuta tržišta.
Mihail Gorbačov (sovjetski generalni sekretar 1985-1991) pokušao je da reformiše Sovjetski Savez – kroz „glasnost“ (liberalizacija javnog života od 1986. godine) i kroz „perestrojku“ (privredna reforma sprovođena od 1987. godine). Međutim, „perestrojka“ ubrzo nije mogla da se kontroliše, država se do 1990. zadužila oko 120 milijardi tadašnjih dolara i istovremeno upala u duboku ekonomsku krizu. Sovjeti su 1989. godine napustili „Brežnjevljevu doktrinu“ (1968-1989), koja je podrazumjevala sovjetsku politiku intervencionizma i samim tim ograničenog suvereniteta ostalih socijalističkih zemalja Varšavskog pakta.
Svakoj zemlji Varšavskog pakta omogućeno je tada (1989) da slobodno odlučuje o sopstvenim unutrašnjim pitanjima, pa je ova spoljna politika šaljivo nazvana „Sinatrina doktrina“ (kao inspiracija je poslužila pesma Frenka Sinatre „Moj put“, eng. „My way“). Posljedice su bile ubrzano rušenje socijalističkih režima u Istočnoj Evropi i pad Berlinskog zida (9. novembra 1989. godine). Stvari su se i u Evropi i svijetu, dakle, te 1989. godine tektonski promjenile, a „rasklimana“ jugoslovenska federacija nije uspela da pronađe svoje novo mjesto pod suncem. Tržište bivših socijalističkih istočnoevropskih zemalja počelo je da se otvara prema ostatku svjeta, posebno prema Zapadu – što je značilo gubitak velikog djela tog tržišta za preduzeća iz SFRJ. Slična situacija je bila i sa zemljama iz Pokreta nesvrstanih, a ova organizacija je već poslije završetka Hladnog rata gotovo izgubila na značaju.
Pouzdani pokazatelji političke nestabilnosti u relativno kratkoj istoriji socijalističke Jugoslavije (DFJ 1945, FNRJ 1945-1963, SFRJ 1963-1991) bili su donošenje čak četiri Ustava (1946, 1953, 1963, 1974), koji su zatim dodatno „popravljani“ amandmanima. Samo na Ustav iz 1963. donijeto je 42 amandmana do donošenja Ustava iz 1974. godine, da bi na ovaj posljednji Ustav SFRJ usvojeno 48 amandmana. Poprilično „rasklimana“ zemlja održavala se na autoritetu Josipa Broza Tita, a u Ustavu iz 1974. godine „nedostajalo je samo uputstvo za razdruživanje,“ podvukao je publicista Pero Simić u emisiji „Svedok“ RTS-a od 19. maja 2010. godine.
Josip Broz prilikom susreta sa predsjednicima SAD Ričardom Niksonom (1971) i Džejmsom (Džimijem) Karterom (1978) u Bjeloj kući, foto: „Vikipedija“
Drži bure vodu dok majstor ode
Govoriti o Josipu Brozu kao bravaru i austrougarskom kaplaru je neumjesno. Ova kompleksna ličnost, koju je teško opisati u nekoliko redova, ostavila je dubok trag u istoriji dvadesetog vijeka i ostvarila gotovo sve lične ambicije. Tokom života obezbjedio je sebi položaj na domaćoj i svjetskoj pozornici koji je uveliko nadišao okvire njegovog (početnog) porodičnog statusa i formalnog obrazovanja.
Francuski sociolog Rober Eskarpi (1918-2000) pisao je kako se o vrijednosti bilo kog umjetničkog djela koje nastaje u jednoj istorijskom trenutku, bez obzira koliko to djelo bilo popularno i od kritike valorizovano, može govoriti tek trideset godina poslije smrti autora. Odnosno, potrebno je da djelo izdrži „istorijsku eroziju“.
Prošlo je više od 30 godina od Brozove smrti (1980) i možemo da se zapitamo šta je ostalo od njegovog „umjetničkog“ djela i kako je birao „kadrove“? Radi lakšeg razumjevanja, pojednostavićemo presjek stanja. Na unutrašnjem planu, Broz je sa svojim sljedbenicima gradio bratstvo i jedinstvo „svih naših naroda i narodnosti“ i radničko samoupravljanje, a na spoljnopolitičkom planu – nesvrstavanje. Dovoljno je sa ove istorijske distance podvući crtu poslije 1989. godine i vidjeti u kakvom su stanju još tada bile te tri „građevine“ ovog neimara. Nećemo pogrješiti ako sada izvučemo na prvi pogled paradoksalan zaključak – da je Broz bio iluzionista i političar svjetskog formata, i istovremeno državnik ispod evropskog prosjeka.
U sljedećem članku ćemo detaljnije analizirati ekonomiju socijalističke Jugoslavije i jezikom brojki, nadam se, otkloniti neke pogrešne predstave.
Naše gore list
„Markoviću je sada najteže. On je odigrao svoje. Ne bih mu bio u koži, vjeruj ti meni. Sada da meni neko kaže – hoćeš li biti šef vlade ili evo ti dva miliona dolara, ma ja bih uzeo ta dva miliona dolara.“
(Iz zabavne emisije „Top lista nadrealista“ TV Sarajevo od 31. decembra 1989. godine)
Čudo koje je trajalo osam mjeseci
Prvi dan 1990. godine SFRJ je dočekala sa konvertibilnom valutom – izvršena je denominacija domaće valute, koja je zatim bila „vezana“ za njemačku marku (1 DM = 7 konvertibilnih dinara). Uporedo s tim, liberalizacija uvoza odnosila se na oko 88 procenata vrste robe, pri čemu je pomenutom liberalizacijom obuhvaćeno čak 94,5 procenata robe široke potrošnje. Otuda su tokom 1990. godine širom SFRJ otvarani „frišopovi“ (eng. free shop) u kojima su građani mogli da kupuju i nedovoljno kvalitetnu i relativno kvalitetnu uvoznu robu široke potrošnje za dinare (naročito se kupovala tehnička roba), što je i te kako uticalo porast popularnosti tadašnjeg jugoslovenskog premijera Anta Markovića. Međutim, jugoslovenski dinar je bio precijenjen, pa su plate rasle – gledano u njemačkim markama (prema zvaničnom fiksnom kursu), ali je rasla i inflacija.
Savezna vlada (SIV) tvrdila je da stabilnost kursa garantuju devizne rezerve koje su neprestano rasle – avgusta 1990. one su dostigle 10 milijardi (tadašnjih) dolara. Druga strana medalje je kako je do toga došlo. Jedan od razloga je i aranžman iz predostrožnosti sa MMF-om (potpisan 16. marta 1990. godine), ali i avans za robu koja će tek biti izvezena.
Podsjetimo da je FNRJ potpisala sporazum o osnivanju MMF-a i Međunarodne banke za obnovu i razvoj u Vašingtonu 27. decembra 1945. godine. Prvobitna kvota za članstvo u MMF-u iznosila je 60 miliona tadašnjih dolara, a plaćena je zlatom (13,2 %) i nacionalnom valutom (86,8 %). Od 1952. godine misija MMF-a je svake godine dolazila u Jugoslaviju. Prvi aranžman iz predostrožnosti (eng. stand-by) socijalistička Jugoslavije je koristila 1961. u iznosu od 30 miliona tadašnjih dolara. Poslijednji (dvanaesti) aranžman sa MMF-om Jugoslavija je potpisala 16. marta 1990. na period od osamnaest mjeseci, tako da je do kraja 1990. od ove institucije uzeto 3,9 milijardi SPV (specijalna prava vučenja), a što je iznosilo 5,46 milijardi tadašnjih dolara i doprinijelo (privremenom) smanjenju deficita platnog bilansa zemlje. Od pomenute sume 82 procenata bio je u vidu aranžmana iz predostrožnosti, a ostatak u obliku direktne kupovine. Naime, država je kupovala devize od MMF-a za sopstvenu valutu (dinare) kako bi obezbjedila spoljnu finanasijsku likvidnost, uz obavezu kasnijeg reotkupa tih dinara za devize (1).
Objašnjenje postoji i u izvještajima organizacije GATT (preteča Svjetske trgovinske organizacije, STO) iz 1991. godine: „Od početka 1990. godine devizne rezerve su porasle za 3.332 miliona dolara (…), zbog priliva stranog kapitala na račun uvezene robe sa odloženim plaćanjem i akontacije za buduće isporuke domaće robe“ (2). Već decembra iste godine devizne rezerve (koje nisu bile samo pod kontrolom centralne banke) su pale na oko 7 milijardi dolara i nastavile su da se „tope“ i u narednoj godini. Umjesto planiranog suficita od 1,3 milijardi dolara, SFRJ je završila 1990. godinu sa deficitom platnog bilansa od 2,36 milijardi dolara, padom (zvaničnog) BDP-a od 6,5 procenata i stopom inflacije od 121,3 procenata, umjesto projektovanih 13 procenata. Poslednjih dana decembra uslijedio je „upad“ Beogradske banke u platni sistem SFRJ, kada je emitovano oko 14 milijardi dinara. Političke tenzije su rasle i već u januaru 1991. godine nije moglo da se govori o SFRJ kao o jedinstvenom ekonomskom prostoru – praktično su prekinuti finansijski tokovi između većine republika, a produbio se problem finansiranja federacije.
Domaće zablude
Problem je što se u djelu javnosti gaji uverenje, tačnije predrasuda, da bi Ante Marković, da je dobio veću političku podršku i u potpunosti sproveo svoj program, već za 2-3 godine uveo SFRJ u Evropsku ekonomsku zajednicu (kasnije je Mastrihtskim ugovorom iz EEZ izrasla EU(3). S druge strane, gostujući u jednoj TV emisiji u drugoj polovini 1990-h, jedan jugoslovenski diplomata je saopštio sledeću zanimljivu epizodu iz svoje karijere – „U drugoj polovini 1980-h imao sam priliku da učestvujem u razgovoru sa tadašnjim generalnim sekretarom NATO pakta lordom Karingtonom (4) i postavim mu pitanje da li, prema njegovom mišljenju, Evropska ekonomska zajednica (EEZ) namerava da primi SFRJ u punopravno članstvo. Otvoreno mi je saopštio kako misli da EEZ već ima dva ,ekonomska bogalja‘, Grčku i Portugaliju, tako da im treći nije potreban“ (po beleškama Dejana Baraća).
Tokom 1990-h, politika proširenja Evropske unije (EU) se promjenila (na čemu je posebno insistirala Njemačka, o čijim razlozima ćemo pisati kasnije), da bi 2004. godine, posle dugog pređenog puta do članstva, bilo primljeno nekoliko zemalja iz Istočne Evrope, među kojima i Slovenija. Dakle, najrazvijenijoj i najuređenijoj republici u bivšoj SFRJ bilo je potrebno 13 godina od „razdruživanja od SFRJ“ do članstva u Evropskoj uniji.
(Istočno)njemačka priča
„Istočnonjemačka privreda je pokazatelj kao na dlanu da je sistem privrede uspostavljen u vreme komunizma invalidan. Istočna Nemačka imala je dohodak od 8.000 dolara po glavi stanovnika i bila je najrazvijenija u Istočnoj Evropi. Zatim se ujedinjenjem Nemačke 18 miliona Istočnih Nemaca „utopilo“ u 60 miliona (Zapadnih Njemaca) i napravljen je ,fiducijarni ured‘ koji je trebalo da istočnonemačku privredu revitalizuje, privatizuje i likvidira. Angažovano je 3.500 činovnika, a tri ili četiri čovjeka su ubijena. I šta se desilo? Kada se na kraju sabrao rezultat, ispostavilo se da preduzeća nisu vrijedila toliko koliko se mislilo i ukupan gubitak poslije privatizacije bio je 3.500 milijardi njemačkih maraka – jer mnoge fabrike nisu uspjeli da revitalizuju, a mnogi (Istočni Njemci) nisu htjeli da rade za tržišnu cijenu. Komunizam je toliko ,pokvario‘ te Njemce. Ankete stanovništva pokazuju da stanovništvo koje je srušilo Berlinski zid (1989) i pobjeglo iz komunizma sada ima individualnu percepciju da je u komunizmu bilo bolje. Istočna Njemačka je, dakle, školski primjer.
To je i naš slučaj. Ljudi koji su učestvovali u revoluciji očekuju plate i penzije, a ne očekuju da rade. (Doduše,) u Njemačkoj je jedna ideologija pala, a profesori marksizma nisu postali tranzicioni upravljači, nego su otpušteni i sada voze taksije. Ostali su profesori matematike i fizike. Studije o Istočnoj Njemačkoj govore da će se država revitalizovati tek kada oni koji su rođeni devedesetih, poslije rušenja Berlinskog zida, budu stupili na scenu i preuzeli upravljanje. To govori o dubinama razvaline jednog sistema.
Nažalost, mi to ne shvatamo i mislimo da su neke stvari moguće. Da se razumijemo, uopšte ne branim naš sistem danas – tu (gotovo) nema dobre stvari. Kod nas postoji oligarhija, svi su sa svima uvezani, ne zna se ko je saradnik DB-a, ko komunista a ko antikomunista.“
(Miodrag Zec, profesor ekonomije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, emisija „Ćirilica“ na TV Hepi od 18. juna 2012. godine)
[1] Saša Obradović, „Stanje i perspektive odnosa MMF i SRJ,“ Ekonomski horizonti, 2000, 2, (-2) str. 89-96
[2] Statement by Yugoslavia under Simplified Procedures for Consultations, BOP/302, 5 March 1991,
http://www.wto.org/gatt_docs/English/SULPDF/91530237.pdf;
REPORT ON THE 1991 CONSULTATION WITH YUGOSLAVIA, BOP/R/191, 3 April 1991,
http://www.wto.org/gatt_docs/English/SULPDF/91530365.pdf
[3] European Union, http://en.wikipedia.org/wiki/European_Union
[4] Lord Peter Carington, http://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Carington,_6th_Baron_Carrington
Dejan Barać, Niš