BANJALUKA, Poslovni portal CAPITAL.ba narednih dana će u pet nastavaka objaviti tekstove o ekonomiji, koji imaju svrhu da na jednostavan način objasne i približe značajne ekonomske pojmove i laicima u ovoj oblasti. Tekstove je pisao naš saradnik Dejan Barać iz Niša.
“Većina stručnjaka polazi od toga da su neke stvari iz domena ekonomije opštepoznate, pa ih zato preskaču u svojim javnim nastupima. Postoji i onaj do stručne javnosti koji prikriva srž problema zamagljujući činjenice, jer se računa na to da najveći dio građana nije ekonomski i politički pismen. Zbog toga je moja namjera da kroz veći broj slika prikažem današnje ekonomske pokazatelje i procese, ali i one iz prošlih vremena, i to na način pristupačan što širem krugu čitalaca”, kaže Barać za CAPITAL.
„Ako se zadužujete da biste to pojeli, nećete imati od čega da vratite dug“, srpski ekonomista Kori Udovički.
„Statistika je kao bikini – ono što pokazuje jako je primamljivo,ali je mnogo važnije ono što skriva“, profesor ekonomije Aron Levenštajn.
(NE)KONKURENTNOST POLITIČKE PONUDE
„Mene ova situacija u (našoj) ekonomskoj politici podsjeća na onu Njegoševu – dosta lijepijeh, ima i bogatih, no grdnijeh po sto puta više. (…) Ja sam dovoljno star da ne mogu lako da budem optimista. (…) Teška je situacija i ona je dobrim dijelom uslovljena činjenicama koje niko ne kontroliše. Mi smo skloni da grdimo političare. Međutim, i njih na određena ponašanja goni politička konkurencija. Onaj ko želi da se dočepa vlasti i da na njoj opstane, mora da nudi biračkom tijelu kratkoročne dobitke makar i po cijenu višestrukih budućih šteta. Jer, ako on to ne čini – neko drugi će doći na vlast i to će činiti na još gori i destruktivniji način.“
(Ljubomir Madžar, srpski ekonomista, emisije „U središtu pažnje“ Radio Beograda 1 od 21. septembra i 26. decembra 2012. godine)
ŠTA JE TO NOVAC
Obično se kaže – „Od kako su Feničani izmislili novac, pitanje zahvalnosti je riješeno“. Posjedovanje velike količine novca, ipak, ne garantuje da će čovjek biti srećan. Međutim, nedostatak novca sigurno će ga učiniti nesrećnim. U ekonomiji sve priče koje ne počinju s novcem, završavaju se s njim. Zadržaćemo se sada na uobičajenoj definiciji novca koja izražava njegova ekonomska svojstva – to je 1) obračunska jedinica, 2) čuvar vrijednosti i 3) platežno sredstvo (sredstvo razmjene).
KUPOVNA MOĆ NOVCA OPADA
Po kriterujumu inflacije u zoni evra, evro je izgubio na vrijednosti [6] – 1 € [januar 2002] = 1,31 € [januar 2013]. Logično je da evro sada (2013) manje vrijedi nego u isto vrijeme prije npr. dvije godine (2011), jer je Evropska centralna banka (eng. European Central Bank – ECB) u decembru 2011. i februaru 2012. godine (u okviru dva dugoročna programa refinansiranja) u bankarski sistem zone evra „upumpala“ više od 1.000 milijardi evra jeftinih zajmova. Ne treba smetnuti s uma ni činjenicu da cijene u zoni evra nisu dramatično rasle od 2008. godine zbog smanjene tražnje uzrokovane ekonomskom krizom.
Od 1900. godine do današnjih dana (2013), američki dolar je izgubio između 98 i 99 procenata svoje vrijednosti. Razmotrimo sada koliko je američki dolar ($) izgubio na vrijednosti u poslednjih četrdesetak godina po tri kriterijuma: 1) inflacije u SAD, 2) vrijednosti zlata i 3) vrijednosti nafte. Od 1971. zaključno sa 2012. godinom cijene u SAD su porasle za 473 procenata (5,73 puta). Prema referenci [7], važi 1 $ [1971] = 3,36 $ [1991] = 5,55 $ [2011] = 5,73 $ [januar 2013]. Posljednje godine u kojoj je važio zlatno-dolarski standard (1971) unca (31,1 grama) zlata vrijedila je 35 $, da bi se na samom kraju marta 2013. godine na svjetskoj berzi zlato prodavalo po cijeni od oko 1.600 $ (1.245 €) po unci (doduše, na kraju juna 2013. unca zlata je vrijedila oko 1.200 $). Barel nafte se na berzama 1971. prodavao po cijeni od oko 2,5 $, da bi na samom kraju marta 2013. godine cijena nafte na berzi u Njujorku iznosila oko 96 $ za barel; u isto vreme barel evropskog „brenta“ vrijedeo je oko 109 $.
Grafika: „Wikimedia commons“
PARITET KUPOVNE MOĆI
Teoriju pariteta kupovne moći (eng. Purchasing Power Parity – PPP) osmislio je švedski ekonomista Karl Gustav Kasel (1866-1945) i ona predstavlja jednu od osnovnih teorija koje objašnjavaju formiranje deviznog kursa. Ova teorija se zasniva na zakonu jednake cijene i podrazumijeva da jedinica valute bilo koje države mora da ima istu kupovnu moć (kupovnu snagu) bilo gde u svijetu (paritet kupovnih snaga valuta), a devizni kursevi se mijenjaju upravo da bi se to obezbjedilo. Prema tome, roba se prodaje po istoj cijeni na svim tržištima. Ako kilogram goveđeg mesa u SAD košta 7 dolara (7 $), a u Bosni i Hercegovini 10,5 KM – to znači da će se devizni kurs prirodno uspostaviti na nivou 1 $ = 1,5 KM. Ukoliko se, pribavljanjem strane valute (na primjer američkog dolara), može kupiti više robe i usluga na domaćem tržištu nego za domaću valutu, doći će do povećane tražnje strane valute i povećane ponude domaće. Zato će vrijednost domaće valute početi da pada u odnosu na stranu sve do onog nivoa na kome će se uspostaviti paritet kupovne moći u posmatranoj državi i inostranstvu.
U svijetu je popularan „big mek indeks“ (eng. big mac index), koji je 1986. godine, prvobitno iz šale, uveo britanski časopis „Ekonomist“. Ovim indeksom se meri paritet kupovnih moći u državama tako što koristi samo jedan proizvod, „big mek“ hamburger. „Big mek indeks“ služi i za procjenu koliko bi trebalo da iznosi devizni kurs jedne valute u odnosu na američki dolar.
U međunarodnoj trgovini, s jedne strane postoje proizvodi (roba i usluge) koje se mogu razmjenjivati, dok s druge strane postoje proizvodi koji se ne mogu razmjenjivati. Drugim riječima, neka roba i usluge ne mogu lako da se prenose iz jedne u drugu državu. Koji su, na primjer, američki ekvivalenti bureku, kajmaku i ajvaru? Čak i robe kojima se trguje u svijetu nisu uvijek savršeni substituti – nije svejedno da li je malina proizvedena u Čileu, Srbiji ili Poljskoj.
Da nije sve tako idealno, svjedoči i slučaj Kine. Ona godinama drži sopstvenu valutu potcjenjenom, kako bi svoju robu činila cijenovno konkurentnijom i pospješivala izvoz.
SUNCOBRANI ZA ZAŠTITU OD KIŠE
Najveću kupovnu moć građanin ima u trenutku kada dobije naslijeđe, osvoji nagradu u igri na sreću, uzajmi novac od prijatelja ili kada podigne kredit kod banke. U narednim redovima ćemo iznijeti nekoliko crtica upravo o bankama.
Jedno duhovito zapažanje glasi da komercijalne (poslovne) banke nisu socijalne ustanove, već da nude kišobran kad je sunce, a traže da im se novac vrati kad počne kiša. Zvuči kao zgodna metafora, ali stvari stoje malo drugačije. Najprije, banke se trude da kroz marketing prodaju građanima i privredi svoje usluge. Kada odobravaju kredit, „brinu“ o tome da dužnik ima resurse (sredstva obezbjeđena kao što su redovna zarada, pokretna i nepokretna imovina) da ih uredno otplaćuje. Jedna od najopasnijih stvari koja može da zadesi komercijalnu banku je nesolventan dužnik, odnosno onaj koji ne može da servisira obaveze. Zbog toga i postoje krediti za refinansiranje kojima se postojeći kredit(i) zamjenjuju novim, ali pod drugačijim uslovima (niža kamatna stopa, duži rok otplate, „grejs“ period ili poček).
Da odgovorna komercijalna banka ne prepušta ništa slučaju, posvjedočićemo i sledećom crticom. Kada procjenjuje bonitet (kreditnu sposobnost) preduzetnika ili preduzeća koji je potencijalni dužnik, ona sagledava široku sliku – i bilanse pomenutog preduzetnika (prihod, profit, potraživanja, dugovanja, investicije, stanje sirovina, gotove robe, itd.) i bilanse njegovih glavnih poslovnih partnera. S druge strane, neodgovorne banke dijele kredite i kapom i šakom, bez obzira kolika su sredstva njihovog obezbjeđenja. Naposlijetku, takva nedomaćinska (ili „bećarska“) poslovna politika „potapa“ banku, a samim tim i njene akcionare i poverioce.
Slično tome, i Međunarodni monetarni fond (MMF) „brine“ o tome da država s kojom se sklapa aranžman može da otplaćuje obaveze inostranim povjeriocima. Što će reći, ne radi se o razvojnoj finansijskoj instituciji, već o nekoj vrsti stečajnog upravnika koji održava pojedine države u životu. Doduše, MMF i dalje insistira na „stezanju kaiša“ (štednja), ali od Svjetske ekonomske krize (2007-2009) nije više rigidan po tom pitanju. Iskustvo je pokazalo da pretjerana štednja pogoršava ekonomsko „zdravlje“ države, vodeći je u recesiju jer domaća tražnja „nije imala odakle da dođe“.
MLADI SULTAN NIJE BIO EKONOMSKI PISMEN
„Kad je Mehmed II Osvajač (period vladavine 1453-1483) bio mlad sultan, dvadesetak godina je imao, osvojio je Konstantinopolj (1453) i pustio da se (grad) opljačka. I poslije tri-četiri godine, on je imao užasnih finansijskih problema, jer taj Konstantinopolj (Carigrad), dok nije bio osvojen, plaćao je danak Turcima koji je iznosio 80 odsto tadašnjeg sultanskog budžeta. I taj Mehmed II Osvajač, pošto nije imao para, (…) nije mogao da osvoji Beograd (1456). Znači taj neiskusni Mehmed je osvajanjem Konstantinopolja u narednoj deceniji uništio finansijsku stabilnost mlade otomanske države. Isto se događa kad poharate javni sektor.“
(Dimitrije Boarov, ekonomski novinar, emisija „Peščanik“ od 2. marta 2012. godine)
ŠPANSKI PLEMIĆI
„Važne su ,grinfild‘ (eng. greenfield) investicije, odnosno investicije iznova – kada neko ,na zelenom‘ napravi fabriku. Investicije koje su ovde došle pripadaju nerazmjenskom (nerazmjenljivom) sektoru – banke, osiguravajuće kuće i trgovine. One na kratak rok daju iluziju rasta, a na dugi rok vode u apsurd. (…) Postoji istorijsko iskustvo da dotok novca u neku zemlju – bilo preko kredita, investicija ili pljačke, nije dobar na dugi rok.
Često govorim o primjeru Španije. Ne postoji zemlja na svijetu koja je bila izložena masivnom prilivu stranog kapitala kao što je španska država od kraja XV do XVIII veka. Španija je bila moćna država koja je napravila brodove, naoružala vojsku i osvojila američki kontinent. Milioni tona zlata su dovučeni u Španiju. U vrijeme te ekspanzije – kada su se kovali najbolji mačevi u Toledu i kada su se pravili kvalitetni brodovi, kada je grupa od 300 ljudi na čelu sa Fransiskom Pizarom srušila carevinu Inka – bili su popisi stanovištva. Pa piše, u gradu Burgosu bilo je toliko kovača, sedlara, vunovlačara, sveštenika i toliko hidalgosa (plemića). Osvajanjem Amerike stižu ogromne količine zlata koje nema protivtežu u robi, a cijene rastu. Sve može da se kupi, a ništa se više ne isplati raditi (i proizvoditi) u Španiji. Na kraju XVIII vijeka popis stanovništva pokazao je katastrofalnu situaciju – nema vunovlačara, kovača, mehaničara itd, a (gotovo) svi su hidalgosi. I Španija je tada bila jedna od najnerazvijenijih zemalja Evrope. Kako su crkveni oltari bili napravljeni ,do neba‘, nisu mogli ni da se okreče.
Drugi primjer je najveći ,bum‘ nekretnina u evropskoj istoriji koji je doživjela Španija počev od 1990-ih. Napravljeni su milioni kuća koje su kupovili Englezi, Rusi itd, a koje sada ,zvrje‘ prazne. Ujedno, Španija ima 13.000 kilometara auto-puteva, najviše u Evropi. Njemačka, na primjer, ima 10.000 kilometara autoputeva. (…) Znači, nije osmišljen razvoj. Država je pravila puteve kojima niko ne ide. Poznajem dobro Španiju – tamo postoje auto-piste koje se plaćaju i njima niko ne ide, jer je pored njih napravljen put koji je besplatan. Koliko je danas ljudi spremno da plati putarinu za npr. auto-put Beograd-Podgorica koji se ovdje najavljuje?
Znači, postoje iskustva Španije koja je dobijala novac, ali je taj novac pogrešno investirala. Morate da imate industriju. Zašto su Njemci najveći (u Evropi)? Zato što stvaraju mašine koje proizvode (druge) mašine.“
(Miodrag Zec, profesor ekonomije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, emisija „Rečeno i prećutano“ Radio Beograda 2 od 28. novembra 2012. godine)
UVOD U STATISTIKU I SPINOVANJE (KROZ VIC)
Tokom Kubanske krize (1962) trkali su se američki predsjednik Džon Kenedi i sovjetski generalni sekretar Nikita Hruščov, i Kenedi je bio brži. O tome je „Vašington post“ objavio izveštaj pun hvalospjeva o američkom predsjedniku. S druge strane, vest moskovske „Pravde“ (rus. pravda znači „istina“) je glasila: „Bila je trka u kojoj su učestvovali generalni sekretar Sovjetskog Saveza Nikita Sergejevič Hruščov i predsjednik SAD Džon F. Kenedi. Naš generalni sekretar bio je odličan – drugi, dok je američki predsjednik stigao na cilj pretposlijednji.“
KAKO SE VARA STATISTIKOM
Da bi što bolje sagledao opšte zdravlje čovjeka, ljekar treba da prati više pokazatelja – tjelesnu temperaturu, krvni pritisak, krvnu sliku pacijenata itd. Tako i u analizama treba uporedo posmatrati više parametara, njihove apsolutne i relativne iznose i odnose, kao i nominalne i realne vrijednosti. Podsjetimo da je još daleke 1954. godine američki novinar Darel Haf (eng. Darrell Huff) objavio knjigu „Kako lagati statistikom“ (eng. How to lie with statistics), a u narednim redovima ćemo pružiti nekoliko primjera kao ilustraciju.
Procenti i te kako mogu da zavaraju. Kada se kaže da je neki pokazatelj povećan za određeni broj procenata, bitno je i da se saopšti i kolika je početna vrijednost u odnosu na koju se posmatra povećanje. Pretpostavimo da je neka fabrika tokom januara proizvela količinu od 100 proizvoda, zatim u februaru smanjila proizvodnju za 90 procenata u odnosu na januar, da bi u martu povećala proizvodnju za 200 procenata u odnosu na februar. Koliko je proizvoda proizvedeno u martu? Računica je jednostavna: u februaru je proizvedeno deset proizvoda (100 – 0,90 x 100 = 10), dok je u martu proizvedeno trideset proizvoda (10 + 2,00 x 10 = 30).
Ukoliko saopštimo da je stopa smrtnosti stanovništva od kardiovaskularnih bolesti u državi A tri puta veća nego u državi B, stiče se utisak da su u državi A daleko bolji uslovi života nego u državi B. Međutim, sakrili smo jednu važnu činjenicu, a to je da prosječan životni vijek u državi A iznosi 68 godina dok u državi B iznosi 82 godine. Drugim riječima, prije predstavljanja podataka trebalo je razdvojiti dvije grupe građana u obe države – odnosno podvući crtu na 60 godina koja predstavlja početak starenja savremenog čovjeka (ili na 65 godina što predstavlja starosnu granicu za penzionisanje u većini zemalja), pa tek onda saopštiti stopu smrtnosti stanovništva od kardiovaskularnih bolesti za dvije grupe stanovništva u posmatranim državama.
Kada agencije za istraživanje javnog mnenja objavljuju rezultate svojih anketa, često ističu da je uzorak reprezentativan, ali i prećutkuju činjenicu da na svakog građanina koji je pristao da bude anketiran dolazi bar još jedan građanin koji je odbio anketu. Zbog navedednog, rezultate istraživanja javnog mnenja treba prihvatati sa rezervom. Doduše, ponekad agencije pribjegavaju ponderisanju, odnosno podatke iz ankete množe sa odgovarajućim težinskim faktorima, ali to je već druga tema.
PARKINSONOV ZAKON
Na osnovu iskustva sa britanskom administracijom, aforizam „Parkinsonov zakon“ prvi je upotrebio Nortkot Parkinson (eng. Cyril Northcote Parkinson) kao prvu rečenicu humorističnog eseja objavljenog u londonskom časopisu „Ekonomist“ (The Economist, 1955):
„Rad se uvećava kako bi se ispunilo raspoloživo vrijeme za njegovo obavljanje.“
Vremenom je aforizam evoluirao u matematički izraz koji definiše stopu kojom se administracija (birokratija) vremenom širi. Kao paradigmatičan primjer poslužilo je uvećanje broja birokrata u vrijeme opadanja britanske imperije poslije Drugog svjetskog rata, odnosno gubitka kolonija – ministarstvo za kolonije (eng. Colonial Office) imao je najveći broj činovnika kada je priključen ministarstvu spoljnih poslova (eng. Foreign Office). Pomenuti rast objašnjavao se težnjama:
1. Činovnik želi da umnožava podređene, a ne rivale.
2. Činovnici stvaraju posao jedni drugima.
Drugim riječima, stotine (pa i hiljade) zaposlenih u administraciji sprovodi nepotrebne procedure kojima sebe zapošljavaju, što i te kako povećava troškove svih poreskih obveznika i umanjuje efikasnost funkcionisanja države.
Takozvani Drugi Parkinsonov zakon govori da „troškovi rastu kako bi se izjednačili s prihodima“. Navešćemo i da jedna od generalizacija Parkinsovog zakona glasi: „Potražnja resursa teži da se uveća, kako bi se izjednačila sa njegovom ponudom. Obrnuto nije tačno.“
Dejan Barać, Niš